استقلال مخلوقات در افعال خویش، پرداخته شود.

دو قول عمده در استقلال و عدم استقلال مخلوقات در ایجاد افعال خود وجود دارد: استقلال غیرخداوند در ایجاد و تحقق افعال و عدم استقلال غیرخداوند در ایجاد و تکوین افعال^۱ لذا در عالم افعالی محقق می‏گردد که علی‏رغم تحقق آنها از طرف بندگان، دست خداوند نیز در انجام آنها بسته نیست. به عبارتی ساده، اگرچه بندگان فاعل افعال خویش هستند اما افعال مخلوقات به‏ واسطه تمکین خداوند انجام می‏گیرد. ابراهیم نوبختی معتقد است خداوند روز قیامت ضامن انتصاف مظلوم از ظالم است و باید حق مظلوم را از ظالم بگیرد. او دلیل این ضمانت را تمکین و اعطای قدرت به ظالم می‏داند.^۲ ازآنجاکه خداوند به ظالم قدرت داده و ظالم از طریق این قدرت به مظلوم ظلم روا داشته، خداوند روز قیامت ضامن انتصاف مظلوم است. سید مرتضی نیز چنین دیدگاهی دارد.^۳ حتی کسانی که ضامن بودن خداوند را نپذیرفته‏اند، این را می‏پذیرند که خداوند ظالم را تمکین نموده، به او قدرت انجام فعل عنایت می‏کند.^۴

خلاصه اینکه از قرآن استفاده نمی‏شود خداوند به طور مستقیم خالق شر است؛ اما با توجه به توحید افعالی که هیچ فعلی در عالم بدون اراده تکوینی خداوند انجام نمی‏گیرد، دست خداوند در فرایند تحقق پدیده شر بسته نیست. باید توجه کرد نکاتی که قرآن مهمل گذاشته و به طور جدی به آنها نپرداخته، در راستای هدایت بشر نبوده است. قرآن کتاب هدایت است، بنابراین هر نکته مهمی که در راستای هدایت بشر باشد قرآن درباره‏اش سخن گفته است؛

توصیف شر در همنشینی با «ما خَلَق»

اینکه چه کسی شر را آفریده است، پرسشی جدی در بحث «شر» می‏باشد. آیا خداوند شر را می‏آفریند یا شر از آفریده‏های خداوند نیست؟ به عبارتی پیدایش شر از چه منبعی سرچشمه می‏گیرد؟ اگر چه روایات معصومین علیهم السّلام تصریح نموده‏اند خداوند خالق شر است،^۱ اما قرآن خداوند را به عنوان خالق مستقیم شر، معرفی نکرده است. حتی وقتی درباره مشقات سخن می‏گوید، معمولاً واژه «مس» را ذکر می‏کند و فاعل آن را مشخص نمی‏سازد: (إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّر )؛ «هنگامی که به انسان زیان (و ناراحتی) رسد».^۲ (إِذا مَسَّکمُ الضُّرُّ؛ هنگامی که ناراحتی به شما رسد).^۳ (وَأَیوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِی الضُّر؛ و ایوب را (به یاد آور) هنگامی که پروردگارش را خواند (و عرضه داشت) بدحالی و مشکلات به من روی آورده است).^۴ خداوند به رسولش دستور می‏دهد تا از شر آنچه خلق شده به او پناه ببرد. (مِنْ شَرِّ ما خَلَق؛ ‏از شرّ تمام آنچه آفریده شده).^۵

در این آیه واژه «شر» با «خلق» همنشین شده است. فاعل خلق در این آیه مشخص نگردیده، اما مسلم است اگر خداوند به عنوان فاعل بدون واسطه منظور نگردد، به عنوان فاعل با واسطه مطرح می‏شود؛ زیرا در عالم، فعلی محقق نخواهد شد مگر اینکه خداوند یا با واسطه یا بدون واسطه در تحقق آن نقش دارد. ازآنجاکه خداوند به موجودات تمکن و قدرت داده، بدون واسطه فاعل تمام افعال خواهد بود. برای توضیح مطلب باید به بحثِ استقلال و عدم