اقسام شر

شر را به اعتبارات گوناگون تقسیم می‏کنند؛ گاهی به اعتبار مبدأ و فاعل آن و گاهی به اعتبار فعل. به اعتبار مبدأ شر به دو قسم اختیاری و طبیعی تقسیم می‏شود. برخی افعال شر ناشی از اراده انسان است. رذایل اخلاقی، ظلم و جور از این دسته شرور عالم به شمار می‏آیند.^۱ فلاسفه رواقی معتقدند که افعال فی‏نفسه شر نیستند؛ لذا مستوجب توبیخ نخواهند بود. نیت فاعل است که فعلی را شر یا خیر می‏سازد. افعال، پدیده‏هایی لابشرط‏اند. آنچه فعلی را شر می‏سازد، نیت سوء فاعل است. از این بیان مشخص می‏شود که رواقیون شر اخلاقی را مطرح کرده‏اند.^۲ شرور اخلاقی با پشتوانه اختیار حاصل می‏شوند.^۳

اما شرور طبیعی، آن دسته پدیده‏هایی هستند که از عوامل طبیعی سرچشمه می‏گیرند و انسان به طور مستقیم در پدید آمدنشان دخالتی ندارد. دردها و رنج‏های روحی حاصل از زلزله و سیل و ویرانی، نمونه‏های از شرور طبیعی‏اند. حتی دردها و رنج‏های جسمانی که از رخدادهای ناگوار سرچشمه می‏گیرند نیز از شرور اخلاقی شمرده شده‏اند.^۴

اما شرور را به اعتبار فعل شر، بر پنج قسم می‏دانند: گاهی فعلی شر محض است و بهره‏ای از خیر ندارد. گاه جنبه خیر و شر در فعلی به طور مساوی وجود دارد و گاهی جنبه شر در فعلی برجسته‏تر از جنبه خیر آن است. به این سه قسم دو قسم دیگر نیز اضافه می‏گردد؛ برخی افعال، شر ذاتی هستند و برخی دیگر ذاتاً شر نیستند، بلکه شر اضافی‏اند. برخی امور وقتی با مقوله دیگری سنجیده

خداوند رخدادهای سرای دیگر را نیز مورد توجه قرار داده و از مشقت‏های آن جهان نیز با تعبیر «شر» یاد کرده است: (وَلاٰ یَݡحݧْسݧَݡبَنݧَّ الَّذٖینَ یَٮݫݓݧݧْحݦݩݩݐَلُونَ بِمآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضݨْلِهٖ هُوَ خَیْرًا لݠَهݧݧݩݩُمْ٭ݦ بَلْ هُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݠَهݧݧݩݩُمݨݨْ٭ݦݦݦݩ سَیُطَوݨݨَّٯݧݑُونَ ماٰ بَخِلُوا بِهٖ یݦَوݨْمݩݩَ الݠݨْٯݧݨݑِیاٰمݧَݡةِݦݦ؛ کسانی که در آنچه خدا از فضلش به آنها داده است، بخل می‏ورزند، هرگز گمان نکنند این کار برایشان خیر است؛ بلکه شر است. به‏زودی در روز رستاخیز آنچه در بخشیدنش بخل ورزیده‏اند همچون طوقی به گردنشان خواهند آویخت).^۱

حتی درباره حوادث این‏جهانی نیز تصویرسازی قرآن از شرور متفاوت با نگرش انسانی شر است: (عَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَکمْ وَعَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکمْ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُون؛‏ چه بسا چیزی را ناخوش بدارید ولی برایتان خوب باشد، و چه بسا چیزی را خوش داشته باشید ولی برایتان بد باشد. خدا می‏داند و شما نمی‏دانید).^۲ به عبارتی در برخی موارد خداوند نگاه انسانی درباره «شر» را شر پنداری می‏داند نه شر واقعی. پندار انسان است که رخدادی را شر و پدیده‏ای دیگر را خیر می‏داند، حال آنکه همان واقعه در نگاه الهی متفاوت با نگاه بشری خواهد بود. خداوند دلیل این اختلاف در نگرش را به علم خویش و جهل بشر بازمی‏گرداند.

دیدگاه قرآن درباره شر در طول مباحث فصل‏های آینده بیان می‏شود، اما به‏اجمال قرآن به وجود شر اذعان دارد و آن را مختص به عالم دنیا نمی‏داند. آیات قرآن با ذکر تعابیر متفاوت از دشواری‏ها، بین شر و رنج تفاوت قائل شده‏اند. در جهان‏بینی قرآن هر ناملایمتی شر نیست، همان‎گونه که هر ملایمتی خیر تلقی نمی‏شود. قرآن خداوند را دژی مستحکم برای پناه بردن از شرور به بشر معرفی می‏نماید.