هیک، «فرد بودن یعنی هویتی محدود که دارای اختیار است، عاملی خود گردان که مسئول تصمیم خود است».^۱

شر از منظر آیات قرآن

رنج بشر همواره مورد توجه خداوند سبحان بوده است. لذا در آیات قرآن به مناسبت‏های گوناگون به این مسئله پرداخته می‏شود. آیات قرآن با واژگان متعددی همچون شر، بأسا، ضراء، سوء و کبد دشواری‏های موجود در عالم طبیعت را مفهوم سازی کرده‏اند. در برخی آیات قرآن به مصادیق نیز پرداخته شده است و موارد خاص رنج‏ها همچون خوف، گرسنگی، نقص اموال و انفس، ذکر شده است.

بحث مفصل و فراگیر درباره شر در آیات قرآن، محور اصلی این پژوهش است و مباحث اصلی فصل‏های آتی به جهان‏بینی قرآن درباره شر اختصاص دارد. لذا مباحث گسترده و بیان دیدگاه قرآن درباره شر در فصل‏های بعدی مطرح می‏شود؛ اما در اینجا تبیین اجمالی نگرش توحیدی درباره «شر» به گونه‏ای فشرده با بیان چند آیه ذکر می‏شود.

خدای سبحان گاه لغزش‏های رفتاری انسان‏ها را با عنوان «شر» مطرح می‏کند: (وَمِنݨْ شَرݦِّ النَّفّاٰثاٰتِ ڡݨݐݭِی الْعُقَدِ * وَمِنݨْ شَرݦِّ حاٰسِدٍ اِذݢݢاٰ حَسَدَ؛ از شر دمندگان در عقدها، و از شر حسود آن‏گاه که حسادت نماید).^۲ خداوند گاهی تاریکی شب را بستر پیدایش شر معرفی می‏کند: (وَمِنݨْ شَرݦِّ غاٰسِقٍ اِذݢݢاٰ وَٯݧݑݧَݡبَ؛از شر شب تاریک، آن‏گاه که همه جا را فرا گیرد).^۳

سمت و سوی خیر را اختیار نماید. ^۱

به عبارتی ایجاد جهانی که مخلوقاتش در عین داشتن اختیار همواره راه صواب و خیر را برگزینند، فعلی ممکن است و خداوند بر هر فعل ممکنی قادر است. پس خداوند باید بتواند چنین جهانی را بیافریند که موجودات درحالی‏که قدرت بر فعل شر دارند، اما جانب شر را وانهند و خیر را اختیار کنند. مکی می‏پرسد: «چرا خداوند نتواند آدمیان را چنان بیافریند که همواره مختارانه جانب خیر را برگزینند؟».^۲

جان هیک این ایراد را قوی دانسته، در پاسخ می‏گوید:

اینکه می‏گویید انسان با اختیار کار می‏کند، این اختیار به چه معناست؟ اگر به این معنا باشد که انسان مختار اعمالی انجام می‏دهد که از خارج بر او تحمیل می‏شوند، این با اختیار انسان سازگاری ندارد؛ اما اگر منظور این باشد که انسان با طبیعت انسانی خلق شده و این انسان با همین طبیعت خود اگر در شرایطی خاص قرار گیرد انتخاب خیر می‏نماید، نوعی تناقض‏گویی است. تناقض بین آزادی انسان و انتخاب خیر در آن شرایط خاص، به عبارتی یک اجبار درونی می‏باشد. این مخلوق در واقع مکرَه و مجبور است نه آزاد.^۳

زمانی که خداوند حکیم انسان را آفرید، اختیار را از خصوصیات لاینفک و از لوازم ذاتی او قرار داد. اختیار از مشخصه‏های انسان است و معنا ندارد گفته شود خداوند می‏توانست انسانی بیافریند که هر چه خالقش اراده نمود او نیز انجام می‏دهد. خلق انسان بدون اختیار، یعنی خلق نشدن انسان. به گفته جان