309
تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن

ورزیده‏اند و نه مشرکان، دوست ندارند که بر شما هیچ خیری از جانب پروردگارتان نازل گردد).۱ در کتب تفسیری نیز اذعان شده که مراد از خیر در این آیه قرآن است.۲

خیر گاهی توبه از گناهان است: (وَإِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکمْ بِاتِّخاذِکمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکمْ ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ عِنْدَ بارِئِکمْ؛ و هنگامی که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من، حقّا که شما به خاطر پرستش گوساله به خودتان ستم کردید پس به سوی آفریدگار خود توبه کنید و خویشتن را بکشید که این عمل در نزد خالقتان برای شما بهتر است).۳ خیر در این آیه فعل تفضیل نیست؛ زیرا چنین نیست که عدم توبه خوب باشد و توبه خوب‏تر، بلکه توبه در این آیه مصداقی از خیر است. خداوند در آیه ۸۵ سوره اعراف می‏فرماید: (فَأَوْفُوا الْکیلَ وَالْمیزانَ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَلا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِکمْ خَیرٌ لَکمْ؛ پس پیمانه و ترازو را به تمام دهید و از اموال مردم کم نگذارید و بر روی زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید این برای شما بهتر است).۴ در این آیه به پیمانه وفا کردن و اندازه فروختن مصداقی از خیر قلمداد شده است. خلاصه این موراد خیر پدیده‏ای طبیعی در عالم نیستند، بلکه فعلی از افعال انسانی نیز می‏تواند مصداقی از خیرات عالم باشد.

یکی دیگر از واژگانی که در تقابل با واژه شر قرار دارد و معنای مقابل «شر» را مفهوم‏سازی می‏کند، واژه «نعمت» است. «نعمت» در تقابل با شر و ضر آمده است: (وَإِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَنَأی بِجانِبِهِ وَإِذا مَسَّهُ الشَّرُّ؛ و چون

1.. بقره: ۱۰۵.

2.. فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، ج۳، ص۶۳۶؛ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۴۸.

3.. بقره: ۵۴.

4.. اعراف: ۸۵.


تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
308

مطالبه خیر را رها می‏کند: (وَ إِذْ قُلْتُمْ يَامُوسَىٰ لَن نَّصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ ٱلْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ ٱلَّذِى هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ؛ و زمانی که گفتید: ای موسی، ما هرگز بر یک رقم خوراک صبر نمی‏کنیم، پس پروردگار خود را در حق ما بخوان تا برای ما از آنچه زمین می‏رویاند از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیازش بیرون آورد. موسی گفت: آیا شما به جای چیز بهتر چیز پست‏تر را می‏طلبید؟).۱ قرآن دلیل این انتخاب را عدم صبر معرفی می‏داند: (یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ). در آیه قبلی نیز وقتی اتسان مطالبه شر به جای خیر می‏کند، خداوند می‏فرماید: (وَ كَانَ ٱلْإِنسَانُ عَجُولاً).۲

اعمال و رفتار انسان تنها زمینه ساز پیدایش خیر است. البته این مطلب در قرآن به نحوی بیان شده است که حتی مواردی که به واسطه اعمال انسان جلب خیرات می‏شود، دست خدا بسته نباشد: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ ءَامَنُوا وَ ٱتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ ٱللَّهِ خَيْرٌ؛ و اگر آنها ایمان می‏آوردند و پروا پیشه می‏کردند البته پاداشی که از جانب خداوند است بهتر بود).۳ از همنشینی خیر و واژه عندالله معلوم می‏شود حتی خیراتی که انسان با اعمال خویش آنها را کسب می‏کند، از طرف خداوند است و او تنها زمینه پیدایش خیر را فرهم می‏کند.

خیر در جهان‏بینی قرآن همواره وصف پدیده‏های عالم نیست، بلکه گاه قرآن مصداقی از خیر تبیین می‏شود: (مَّا يَوَدُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ ٱلْكِتَابِ وَ لَا ٱلْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍ مِّن رَّبِّكُمْ؛ نه کسانی از اهل کتاب که کفر

1.. اسرا: ۱۱.

2.. بقره: ۶۱.

3.. بقره: ۱۰۳.

  • نام منبع :
    تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1348
صفحه از 347
پرینت  ارسال به