آنان در پایان این تقسیم ثنایی، عاقبت هر کدام از این دو گروه را چنین بیان می‏دارند: (فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَائِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا). و از ما گروهی تسلیم، و گروهی منحرف از حقّ هستند. پس کسانی که تسلیم شدند کسانی هستند که رشد و هدایت را جست‏وجو و پیدا کرده‏اند: (وَ أَمَّا ٱلْقَاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا؛ و اما منحرفان از حق مسلّما هیزم جهنم خواهند بود). کسانی که اهل اسلام باشند، قصد حق و هدایت دارند و کسانی که قاسطین هستند به سمت گمراهی و جهنم و عذاب رهسپارند.

این تقابل واژگانی در تقابل نظام‏واره‏ای مطرح می‏شود: تقابل اسلام و کفر، هدایت و ظلالت. از این رهگذر می‏گوییم: مراد از «رشدا» در این آیه، همچون موارد پیشین، هدایت و اسلام و قصد راه حق است و ازآنجاکه «رشدا» در تقابل با «شر» قرار گرفته، مراد از شر ضلالت و گمراهی، و در نهایت پیمودن راه جهنم و عذاب است. با توجه به مطالب بیان‏شده در پایان، ضلالت و گمراهی و عذاب یکی از مصادیق شر تلقی می‏شود.

مورد پنجم از موارد استعمال واژه «رشدا» در آیه ۲۱ سوره جن آمده که در تقابل با واژه «ضَر» است. بحث درباره این آیه به طور مستقل در بحث بعدی بیان می‏گردد.

گستره توحید درمالکیت

در مطالعات دین‏پژوهی، توحید به اقسام گوناگونی منقسم شده است. یکی از انواع توحید، توحید در مالکیت خداوند تعالی است. ملکیت را سلطنت تکوینی (ملکیت حقیقی) یا سلطنت قانونی بر اشیا (ملکیت حقوقی) بدانیم یا خیر، در هر دو صورت مالک واقعی خداوند است.^۱

«و یا رشد ایشان را». معمولاً در برابر واژه «شر» واژه «خیر» به کار می‏رود، ولی اینجا به جای خیر «رشدا» بیان شده است. از این جانشینی استفاده می‏شود که مراد از «رشد» در این جمله، خیر است.

حال باید تحلیل کرد که مراد از «رشدا» در این آیه چیست؟ مصداق آن کدام است تا مصداق شر که در تقابل با واژه «رشدا» به کار رفته مشخص شود.

اجنه مترصد آسمان‏ها بودند تا فرجام رخدادهای آسمانی را دریابند. هر کدام از آنها به دنبال استراق سمع می‏رفت، با شهاب سنگ طرد می‏شد: (وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن يَسْتَمِعِ ٱلْأَنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا ؛ و ما در گذشته در مواضعی از آن برای شنیدن می‏نشستیم، اما اکنون اگر کسی گوش فرا دهد تیر شهابی را در کمین خود می‏یابد).^۱ ازاین‏روی اتفاقات عالم بالا برای آنها پوشیده می‏ماند. آنها می‏دانستند این اتفاقات دو حالت بیشتر ندارد: یا خیر است و یا شر: (وَ أَنَّا لَا نَدْرِى أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَن فِى ٱلْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا ؛ و ما نمی‏دانیم آیا برای کسانی که در روی زمین‏اند شری خواسته شده یا آنکه پروردگارشان برای آنها هدایت و خیر خواسته است).

آنها آنچه را که از خود می‏دانستند، با این تقسیم ثنایی تبیین کردند و گفتند: گروهی از ما صالح هستیم و گروهی غیر از آن: (وَ أَنَّا مِنَّا ٱلصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذَٰلِكَ). گروهی از ما ندای هدایت را شنیدیم و به آن ایمان آوردیم و مسلمان شدیم و گروهی دیگر از حق روی‏گردان شدیم و حق را نپذیرفتیم و از قاسطون شدیم: (وَ أَنَّا مِنَّا ٱلْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا ٱلْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَائِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا؛ و اینکه گروهی از ما مسلمان و گروهی ظالم‏اند هر کس اسلام را اختیار کند راه راست را برگزیده است).^۲