منشأ رحمت و سیئه

پاسخ این پرسش که منشأ خیرات و برکات کجاست و بدی‏ها از کجا سرچشمه می‏گیرند؟ می‏توان با تحلیل و بررسی تقابل بین واژگان «رَحْمَةً» و «سَیئَةٌ» به دست آورد.

قرآن گاه فرایند وصول رحمت را بیان کرده، اما مقابل رحمت را ذکرننموده است و واکنش انسان را چنین بیان می‏دارد: (وَ لَئِنْ أَذَقْنَا ٱلْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَئَوسٌ كَفُورٌ؛ و اگر از جانب خویش، نعمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود).^۱ این آیه ضمن بیان عاقبت انسان در برخورد با نعمت‏ها و هنگام رسیدن دشواری‏ها، رحمت را کاری از خود می‏داند. در آیه (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ؛ و چون مردم را رحمتی بچشانیم سرمستی می‏کنند، و چون به خاطر گناهان خودشان آسیبی به آنها رسد به ناگاه مأیوس می‏شوند).^۲ این آیه ضمن بیان دو حالت کاملاً متفاوت انسان، هنگام رسیدن دو حالت و موقعیتِ نعمت و نقمت، فاعل چشاندن رحمت را خود می‏داند؛ ولی فاعل بدی را ذکر نمی‏کند و فعل «تُصِبْهُمْ» را مجهول ذکر می‏نماید؛ زیرا بسیار پیش می‏آید که فاعل سیئه، خود انسان است.

خداوند می‏فرماید: (وَإِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً). در این آیه خداوند چشاندن رحمت به کام بندگان را با ضمیر متکلم مع الغیر آورده و این فعل را به خود نسبت می‏دهد؛ درحالی‏که ادامه آیه می‏فرماید: (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ

توصیف شود، چیزی جز احسان بدون رقّت و رحم دلی نیست.^۱ رحمت به معنای رقت و مغفرت نیز می‏آید.^۲ در کتب لغت، تعریفی از رحمت که دال بر ضدیت این واژه با «شر» باشد، یافت نشد.

اثبات تقابل واژه «رحمت» و «شر»

تقابل این دو واژه از کتب لغت فهمیده نمی‏شود؛ زیرا لغویین این دو واژه را در تضاد با یکدیگر معنا نکرده‏اند. در بین آیات قرآن نیز این دو واژه در تقابل با یکدیگر به کار نرفته‏اند، مگر اینکه واژه «رحمت» در تقابل با واژگان جانشین شر قرار ‏گیرد:

۱. ضُر: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلنَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً؛ و چون مردم را سختی و زیانی برسد، پروردگار خود را درحالی‏که به سویش انابه و بازگشت دارند می‏خوانند؛ سپس چون از جانب خود رحمتی به آنها بچشاند).^۳

۲. ضراء: (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً مِّنْ بَعْدِ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُمْ؛ و چون مردم را پس از سختی و رنجی که به آنان رسیده رحمت و راحتی بچشانیم).^۴

۳. سیئه: (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ؛ و چون مردم را رحمتی بچشانیم (مانند، امنیت و وسعت روزی) سرمستی می‏کنند. و چنان‏چه بدی به آنها برسد).^۵