«ایمان» کمی دشوار است؛ زیرا در همین سوره دو واژه در مقابل یکدیگر ذکر می‏شوند: (قَالَتِ ٱلْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَ لَٰكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا ؛ بادیه‏نشینان گفتند: ما ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاوردید، بلکه بگویید اسلام آوردیم)؛^۱ اما وقتی به عدم وجود هم‏معنایی به معنای واقعی آن توجه کنیم، می‏توان دو واژه ایمان و اسلام را در مراحلی با یکدیگر هم معنا دانست.

با توجه به سوره حجرات، واژه ایمان و اسلام به عنوان هم‏معنا مطرح می‏شوند: (يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلَامَكُم بَلِ ٱللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيْمَانَ؛ آنها بر تو منّت می‏نهند که اسلام آورده‏اند بگو: اسلامتان را بر من منّت ننهید بلکه این خداست که بر شما منّت دارد به سبب آن که شما را به ایمان هدایت نموده است).^۲ در نتیجه می‏توان ادعا کرد که اسلام و ایمان در تقابل با کفر مطرح شده‏اند و این دو واژه در مراتبی با یکدیگر هم‏معنا هستند.

واژه «خیر»

یکی از واژگانی که تقابل اساسی و روشن با واژه «شر» دارد، واژه «خیر» است. این واژه هم در کتب لغت (در صفحه بعد بحث می‏شود) و هم در آیات قرآن در تقابل با واژه «شر» به کار می‏رود. از این جهت، برای تبیین و اثبات تقابل این دو واژه با یکدیگر، نخست باید معنای اساسی و پایه آن را در کتب لغت پی‏جویی کرد و سپس با توجه به آیات قرآن، کاربست قرآنی آن را تحلیل و بررسی نمود.

اهمیت تقابل خیر و شر تا حدی مورد اهتمام و توجه است که برخی اقامه دنیا و آخرت توسط پروردگار را بر اساس مقابله خیر و شر می‏دانند. با این بیان

پالمر بافت جمله را حلال نهایی برای تبیین هم معنای معرفی می‏کند. به عبارتی اگرچه تقابل معنایی در تبیین هم‏معنایی سودمند است، اما برای فهم دقیق واژگان هم‏معنا باید واژگان را در سیاق جملات قرار داد تا بتوان واژگان هم‏معنا را به خوبی و به طور دقیق شناسایی کرد.^۱

به نظر می‏رسد اگر به این نکته توجه کنیم که هم‏معنای مطلق در هیچ زبانی یافت نمی‏شود،^۲ به تعبیری با پذیرش هم‏معنای تقریبی^۳ به جای هم‏معنای مطلق، می‏توان بر این ادعا اصرار ورزید که یکی از راه‏های تشخیص هم‏معنایی تحلیل و بررسی واژگان مقابل است. به عبارتی با کمی تسامح در معنای «هم‏معنایی» می‏توان پذیرفت که بررسی واژگان مقابل راهی صحیح برای شناخت واژگان هم‏معناست.

در آیات قرآن گاهی واژه اسلام در تقابل با کفر آمده است: (وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ)^۴ و گاهی ایمان مقابل کفر ذکر می‏شود: (وَ ٱرْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ ٱلثَّمَرَاتِ مَنْ ءَامَنَ مِنْهُم بِاللَّهِ وَ ٱلْيَوْمِ ٱلْأَخِرِ قَالَ وَ مَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً؛ به کسانی که به خدا و روز واپسین ایمان آورده‏اند از هر گونه میوه و محصولات روزی گردان! فرمود: و هر که کفر ورزد اندکی او را برخوردار می‏کنم).^۵ آیا می‏توان با تقابل دو واژه «اسلام و ایمان» با واژه «کفر» این نتیجه را گرفت که دو واژه «اسلام و ایمان» هم‏معنا هستند؟

با مراجعه به سوره حجرات، پذیرش هم‏معنایی برای دو واژه «اسلام» و