را زنده نگه می‏داشتند، و در این کار از جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود).^۱

در آیه فوق همنشینی واژگانی «نَجَّیناکمْ» و «یسُومُونَکمْ سُوءَ الْعَذابِ» بر سختی و فشار فوق‏العاده بر بنی‏اسرائیل دلالت دارد. ازاین‏روی با عطف بیان (يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ) قطره‏ای از آن دریای مشقت را بیان می‏دارد.

در سوره انعام از قول کفار می‏خوانیم: اگر برای ما کتاب (آسمانی) نازل می‏شد، قطعاً ما از دیگران هدایت‏شده‏تر می‏بودیم. در ادامه خداوند می‏فرماید: زمانی که برای آنها حجت و برهان و مایه هدایت و رحمتی از جانب پروردگارتان آمد، آنها ستمکارتر از دیگران شدند و آیات خدا را تکذیب کردند و از آنها روی گرداندند و دیگران را نیز از آن منع نمودند. به‏زودی کسانی را که از آیات ما روی گردانده‏ و مانع دیگران (نیز) شوند به سزای این اعراض به عذاب سختی کیفر می‏دهیم: (سَنَجْزِى ٱلَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آٰيَاتِنَا سُوءَ ٱلْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ).^۲

همنشینی «بِما کانُوا یصْدِفُون» با «سُوءَ الْعَذابِ» مشعر این معناست که دلیل این عذاب، کج‏رفتاری، زشت‏کرداری و غلط‏پنداری معذبین است؛ ازاین‏روی مراد از سوء العذاب در این آیه ربطی به مباحث شر اصطلاحی ندارد.

رابطه امتحان و دشواری‏ها

سوره اعراف یکی از مواردی است که داستان بنی‏اسرائیل را نقل می‏کند و جریان قتل اولاد سبطیان توسط قبطیان را بیان می‏دارد: (وَإِذْ أَنجَيْنَاكُم مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ ٱلْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِى ذَٰلِكُم بَلَآٰءٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ؛ و هنگامی که شما را از فرعونیان نجات دادیم که بدترین شکنجه را بر شما تحمیل می‏کردند، پسران شما را دسته جمعی سر می‏بریدند و زن‏های شما را زنده

صورت مضاف و مضاف الیه به کار می‏رود. در تحلیل معنایی این دو واژه، نگاهی تک‏واژه‏ای به آن خواهیم داشت. از این جهت در تحلیل معنایی این واژه پرسش‏هایی از این دست پیش می‏آید: مراد از عذاب سوء، عقاب اخروی است، یا فشارها و مشقات دنیوی؟ ثمره این بحث آنجا روشن می‏شود که اگر این کاربردها را به معنای عذاب اخروی بدانیم، جزو آلام استحقاقی خواهند بود و داخل در مبحث شر اصطلاحی نخواهند شد، ولی چنانچه آنها را از عذاب دنیوی بدانیم، اگرچه برخی آلام دنیایی نیز نتیجه اعمال انسان هستند، ولی انبوهی از عذاب‏های دنیوی هستند که از گروه آلام ابتدایی‏اند و فرد معذب نقشی در پیدایش آنها ندارد.

چرا وقتی مواردی که مراد از واژه «سوء العذاب» عقاب‏های اخروی هستند، از مشتقات واژه «ذق» استفاده می‏شود، ولی در مواردی که مراد از این واژه، فشارها و ناراحتی‏های دنیوی است از واژه «مس» بهره برده می‏شود؟ آیا برای این عذاب سوء، راه نجاتی نیز وجود دارد؟ به عبارتی آیا راهی هست تا انسان خود را از ورطه این عذاب‏ها و فشارها رهایی بخشد؟ ابتدا درباره پرسش اول که در آن مراد از عذاب سوء، عقاب اخروی یا فشارها و مشقات دنیوی است، بحث و بررسی می‏شود.

در قرآن دو واژه «سُوءَ» و «الْعَذابِ» در شش موضع با یکدیگر همنشین شده‏اند. در دو موضع آن درباره نجات بنی اسرائیل از دست فرعونیان صحبت می‏شود. خداوند در سوره بقره می‏فرماید: (وَإِذْ نَجَّيْنَاكُم مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ ٱلْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِى ذَٰلِكُم بَلَاءٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ؛ و هنگامی که شما را از فرعونیان نجات دادیم که بدترین شکنجه را بر شما تحمیل می‏کردند، پسران شما را دسته‏جمعی سر می‏بریدند و زن‏های شما