مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ ٱلْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ؛ و هنگامی که شما را از فرعونیان نجات دادیم، که شما را سخت شکنجه می‏کردند، پسرانتان را بیرحمانه می‏کشتند و زنان‏تان را زنده نگه می‏داشتند).^۱

در سوره آل‎عمران این واژه در برابر واژه خیر قرار می‏گیرد: (يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ؛ روزی که هرکس آنچه از کار خیر انجام داده و آنچه را از کار بد به جا آورده حاضر شده می‏یابد).^۲ اگرچه در این آیه مراد از «سُوء» شر اصطلاحی نیست، اما برای اثبات جانشینی واژه «سوء» با واژه شر شاهد خوبی است.

البته در مواردی نیز این واژه به ضم سین به کار گرفته شده که به معنای مشقت و دشواری نیست؛ بلکه بیشتر با معنای سَوء هماهنگ است. خداوند در سوره نحل جریان زنده به گور کردن دختران توسط اعراب جاهلی را مطرح می‏کند و این خبر را در جهان‏بینی اعراب جاهلی خبری بد مطرح می‏نماید: (يَتَوَارَىٰ مِنَ ٱلْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَىٰ هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ‏فِى ٱلتُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ؛ از بدی بشارتی که به او داده شده از میان قبیله خود متواری شود آیا او را با سرافکندگی نگاه دارد یا در زیر خاکش نهان سازد. هان، بد قضاوتی می‏کنند).^۳ لذا ضروری است در این بخش از تحقیق به تحلیل و بررسی واژه سُوء بپردازیم و مواردی را که به معنای مشقت آمده بررسی کنیم تا جانشینی این واژه برای واژه «شر» روشن گردد.

شر یا سوء عذاب

واژه «عذاب» از واژگان همنشین با واژه «سُوء» است. نوعاً این دو واژه به

می‏شود. در سوره مریم، بنی‏اسرائل برای رفع و دفع بدی از پدر حضرت مریم علیه السّلام می‏گویند: (يَٰأُخْتَ هَٰرُونَ مَا كَانَ أَبُوكِ ٱمْرَأَ سَوْءٍ؛ ای خواهر هارون، نه پدرت مرد بدی بود و نه مادرت بدکاره بود).^۱ و در سوره انبیاء «سَوء» در مقام مذمت قوم لوط است و می‏فرماید: (وَ لُوطًا ءَاتَيْنَاهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا وَ نَجَّيْنَاهُ مِنَ ٱلْقَرْيَةِ ٱلَّتِى كَانَت تَّعْمَلُ ٱلْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ ؛ و ما لوط را حکم و علم عطا کردیم و او را از مجتمعی که کارهای پلید انجام می‏دادند نجات بخشیدیم، زیرا آنها گروهی زشتکار و فاسق بودند).^۲

در چند آیه بعد در مقام مذمت قوم حضرت نوح علیه السّلام است و می‏فرماید: (وَ نَصَرْنَاهُ مِنَ ٱلْقَوْمِ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآٰيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ؛ و او را یاری دادیم از گروهی که نشانه‏های ما را تکذیب و انکار کردند، حقّا که آنها گروهی بدکار بودند، پس همگی آنها را غرق کردیم).^۳ ازاین‏روی اگرچه برخی لغویین واژه سَوء را نقیض مسرت دانسته‏اند،^۴ اما چون در آیات قرآن چنین نیست، در این تحقیق واژه سَوء با واژه «شر» ارتباطی ندارد و در بحث حوزه‏های معنایی به عنوان واژه جانشین شر تحلیل و بررسی نمی‏شود.

اما واژه سُوء در تعدادی از آیات با کلمه عذاب به عنوان مضاف و مضاف الیه به کار رفته است و به معنای عذاب سخت لحاظ می‏گردد، که اغلب این موارد مقصود عذاب و مشقات دنیوی است. برای نمونه خداوند در دو آیه ۴۹ بقره و ۱۴۱ اعراف جریان نجات بنی اسرائیل را مطرح می‏کند و می‏فرماید قبطیان، مردان بنی‏اسرائیل را کشته، زنان را زنده نگه می‏داشتند: (وَإِذْ أَنجَيْنَاكُم