بزرگ‏اند که خداوند آنها را با وصف «عظیم» یاد می‏کند. سوره انعام به طور تلویحی ظلمت و تاریکی را یکی از عوامل تشدید مشقت معرفی می‏نماید: (قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ؛ بگو: چه کسی شما را از تاریکی‏های خشکی و دریا نجات می‏بخشد؟).^۱ این آیه چند چیز را به عنوان عامل شدت مشقات معرفی می‏کند. سفرهای دریایی نسبت به دیگر سفرها مشقات بسیار دارد و همواره مملو از اضطراب و نگرانی‏ است. ظلمت و تاریکی نیز مزید بر علت می‏شود تا سفرهای دریایی را بغرنج‏تر کند. ازآنجاکه در تاریکی انسان ناتوان‏تر از همیشه با مشقات مقابله می‏کند، فشار دشواری در ظلمات بیشتر می‏شود. برخی مفسران پیدا نکردن راه درست و هموار را به عنوان دشواری مضاعف در شب ذکر می‏کنند.^۲ از این رهگذر در نظام تصوری قرآن نجات از این گرفتاری کاری بزرگ به شمار می‏آید که تنها در عهده قادر مطلق است.

در آیه بعد می‏فرماید: (قُلِ ٱللَّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ؛ بگو: خداوند شما را از آن (مهلکه) و از هر اندوهی می‏رهاند، باز هم شما شرک می‏ورزید).^۳ آیه ضمن معرفی خداوند به عنوان منجی انسان در مشقات، این رویداد را یک «کرب» و سختی معرفی می‏کند و می‏گوید: خداوند انسان را از این رخداد و از هر رخدادی دیگر نجات می‏دهد.

در آیه «کلِّ کرْبٍ» در کنار «منها» آمده که ضمیر «منها» به ظلمات خشکی و دریا بر می‏گردد تا شامل همه مردم و همه ناملایمات شود؛ زیرا هیچ انسانی وجود ندارد مگر اینکه در طول زندگی‏اش به اندوهی گرفتار می‏شود. خلاصه

کرْبَان» از کرب به معنی گره محکم در طناب دلو است و بیشتر غم و اندوه با این واژه توصیف می‏شود چون غم و درد نیز عقده‏ای در قلب است.^۱ حتی برخی مفسران نیز کرب را «غم شدید» معنا کرده‏اند.^۲

واژه "کرب" جانشینی برای واژه "شر"

از آنچه در کتب لغت آمده، مشخص می‏شود که مشقت و سختی درباره کاربرد واژه «کرب» اشراب شده است. برخی لغویین برای واژه کرب غم و اندوه شدید در نظر گرفته‏اند. از این رهگذر، مشقت و دشواری در معنای واژه کرب لحاظ شده است. لذا این واژه بیانگر نوعی مشقت و سختی است. علاوه بر این چنانچه در بحث معنای پایه بیان شد، برخی لغویین معنای «قوه» و «مشقة» را برای این واژه در نظر می‏گیرند.^۳

در جهان‏بینی قرآنی نیز همین معنا برای «کرب» لحاظ می‏گردد. آیات ۶۳ و ۶۴ سوره انعام بحث نجات از ظلمات خشکی و دریا را مطرح می‏نماید و سپس به طور کلی نجات از هر سختی را گوشزد می‏نماید. زمانی صحبت از نجات به میان می‏آید که گرفتاری در کار باشد. تا گرفتاری نباشد، نجات نیز بی‏معنا خواهد بود. از همنشینی واژه «نجات» با واژه «کرب» این نتیجه حاصل می‏گردد که واژه «کرب» به معنای مشقت و دشواری است و ازآنجاکه یکی از معانی واژه «شر» نیز مشقت و دشواری بود، واژه «کرب» یکی از واژگان جانشین واژه «شر» است.

خداوند منجی گرداب دشواری‏ها

دشواری‏ها دارای درجات و مراتب گوناگونی‏اند. برخی مراتب دشواری آن‏قدر