تذلل و اظهار خشوع نمودن به آستانه خداوند است.^۱ ما پیامبران را به سوی آنها فرستادیم و آنها پیامبران را تکذیب کردند؛ ازاین‏روی ما آنان را به بلاهای جانی و مالی گرفتار نمودیم تا تضرّع کرده، خاضع شوند و اظهار ذلّت نموده، از گناهان‏شان توبه کنند. با این بیان، تضرع و به دنبال آن تذلل به درگاه الهی یکی از حکمت‏های وجودی دشواری‏ها به شمار می‏رود. انسان در کوره حوادث و دشواری‏ها تضرع می‏کند و به کوچکی خویش پی می‏برد و در این راستا این حقارت را به درگاه الهی عرضه می‏دارد. این فرایند، بخشی مهم از زندگی یک بنده را تشکیل می‏دهد.

واژه «کرب»

واژه «کرب» در قرآن یکی از واژگان جانشین «شر» است. فراهیدی «الکرب» را غمی که نفَس را می‏گیرد معنا می‏کند.^۲ برخی «الکرب» را غم و حتی غم شدید معنا کرده‏اند.^۳ ابن‏فارس می‏گوید: «الکاف والراء والباء أصلٌ صحیح یدلُّ علی شِدَّةٍ و قُوّة». «الکرب» نیز از همین باب است که به معنای غم شدید می‏آید.^۴ راغب اصفهانی «الْکرْب» را غم و اندوه شدید می‏داند و در آیه (فَنَجَّیناهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ)^۵‏ کرب را به همین معنا گرفته است. او در ادامه می‏گوید: اصل کرْبَة از عبارت - کرب الارض - که همان کندن و زیر و رو کردن خاک زمین است گرفته شده؛ همان‏گونه که با کرب الارض زمین زیر و رو می‏شود، غم و اندوه نیز در جان آدمی چنین دگرگونی‏ ایجاد می‏کند. «اناء

سبحان آن را بیان کرده است: (وَالَّذِینَ کذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیثُ لا یعْلَمُونَ وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کیدِی مَتِینٌ؛ و آنها که آیات ما را تکذیب کردند تدریجاً از آن راه که نمی‏دانند گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد و به آنها مهلت می‏دهیم زیرا طرح و نقشه من قوی است).^۱

آیات قرآن تضرع و زاری را به عنوان حکمت بأساء و ضراء ذکر کرده‏اند. این حقیقت را قرآن با دو واژه «یضَّرَّعُونَ» و «یتَضَرَّعُونَ» بیان می‏کند: آیه (أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ)^۲ و آیه (وَلَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِک فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ).^۳ البته هر دو واژه از یک ریشه‏اند و تنها «تاء» در یتَضَرَّعُونَ به «ضاد» تبدیل شده است و به صورت فعل «یضَّرَّعُونَ» درآمده است. این از ویژگی‏های باب افتعال است.^۴ مرحوم طبرسی از زجاج نقل می‏کند که «لعل» برای امیدواری می‏آید، ولی ازآنجاکه امیدواری درباره خداوند معنا ندارد، منظور این است که ما برای آنها فقر و بیماری قرار دادیم تا امیدی که بندگان خوب ما به تضرع و استغاثه آنها داشتند، تحقق یابد. همچنین در داستان فرعون به حضرت موسی و هارون علیهما السّلام می‏گوید: (لَعَلَّهُ یتَذَکرُ أَوْ یخْشی؛ باشد که بپذیرد یا بترسد).^۵ یعنی شما امیدوارید که فرعون ایمان بیاورد؛ بروید و او را نصیحت نمایید، ولی خداوند به حال او عالم است.^۶

«الضَّرَع» و «التَّضَرُّع» به معنای تذلل و خواری آمده و تضرع به درگاه الهی،