متن قرآن بسیار است. لغویین بأساء را «الشده»^۱ معنا کرده‏اند و آن را از ریشه «البأس» می‏دانند.^۲

واژه «بأساء» جانشینی برای واژه «شر»

برای اثبات جانشینی این واژه با واژه شر، علاوه بر آنچه در اثبات همنشینی واژه «بأس» بیان شد، این نکته نیز اضافه می‏گردد که قرآن وقتی بیان مشقت می‏کند، از واژه «مستهم» بهره می‏برد و هنگام بیان بأساء و ضراء نیز از همین واژه استفاده کرده است: (مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَالضَّرَّاءُ).^۳ اینکه یک واژه برای هر دو آورده می‏شود نشان می‏دهد که این دو واژه دارای وجه اشتراکی هستند. به‏علاوه ما قبلاً نیز بحث کردیم که واژه «مس» در قرآن برای عذاب‏های الهی به کار می‏رود؛ بنابراین مشقت وجه مشترک بین این دو واژه است.

در برخی آیات از واژه «اخذ» برای دو واژه «الْبَأْساءِ» و «الضَّرَّاءِ» استفاده شده است: (وَلݠَٯݧݑݧݧَدْ اَرْسَلْنآٰ اِلٰٓى اُمَمٍ مِنݨْ قَبݧݨْلݫݫِكَ فَاَخَذݨْناٰهُمْ بِالْبَاݩݘْسآٰءِ وَالݠصݦݩݐَّرݦݦّݢݢآٰءِ؛ و به یقین ما به سوی امت‏هایی پیش از تو (پیامبرانی) فرستادیم، پس آنها را به فقر و تنگدستی و بیماری بدنی گرفتار کردیم).^۴ «اخذ» را لغویین به معنای «خلاف عطاء» گرفته‏اند؛^۵ همان معنای «گرفتن» که در فارسی متعارف است. همنشینی «أخذ» با دو واژه «الْبَأْساءِ» و «الضَّرَّاءِ» در آیات دیگر قرآن نیز تکرار شده است: (فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ؛ پس آنها را به فقر و تنگدستی و بیماری بدنی گرفتار کردیم، شاید خضوع و زاری نمایند).^۶

پس از گذران گرفتاری‏های گذشته جا دارد برادر خویش را تسلی دهد و او را از نگرانی بیرون آورد. به عبارتی «فَلا تَبْتَئِسْ» اعلام پایان دشواری‏هاست و از این طریق حضرت یوسف علیه السّلام به نوعی از برادر خویش رفع مشقت می‏نماید.

نصرت الهی در مصاف "بأس"

در بحث واژه «ضر» بیان داشتیم که انسان همواره در معرض انواع مشقات قرار می‏گیرد و پیوسته به دنبال قدرتی می‏گردد تا از او حمایت کند. همچنین بیان شد که خداوند می‏تواند بشر را در برابر سختی‏ها کمک نماید. در بحث درباره این واژه نیز همانند واژه ضر، قرآن تنها خداوند را یاری‏رسان گرداب مشکلات معرفی می‏کند.

مؤمن آل فرعون وقتی به سوی قومش آمد، آنها را از عذاب الهی برحذر داشت و گفت: (فَمَنْ ینْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا؛ پس اگر عذابی بر ما بیاید چه کسی ما را در برابر عذاب خدا یاری می‏دهد).^۱ این در حالی است که در آیه بعدی می‏فرماید: (وَقالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیکمْ مِثْلَ یوْمِ الْأَحْزاب ).^۲ گفت می‏ترسم همان بلایی که بر سر اقوام پیشین آمده بر سر شما نیز بیاید. اگر چنین شود، چه کسی غیر از خداوند شما را نجات می‏دهد.

از این رهگذر است که درباره واژه «بأس» نیز همانند واژه «ضر» می‏گوییم: تنها خداوند یاری‏رسان بشر در برابر دشواری‏هاست، اما بشر برای رفع سختی‏ها به دنبال قدرت‏های پوشالی می‏گردد.

واژه «بأساء»

آنچه درباره مشتقات واژه «بأس» مطرح شد، مشتقاتی بودند که کاربرد اندکی در قرآن داشتند؛ اما واژه «بأساء» تنها واژه اشتقاقی است که کاربردش نیز در