کفور می‏شود. «یئوس» از ریشه «ألیأس» به معنای نقیض رجاست.^۱ کفور نیز به معنای کسی که با وجود ادله واضح باز خداوند را انکار می‏کند، آمده است.^۲

حکمت همنشینی واژه انسان

در قرآن برای انسان نام‏های گوناگونی همچون بشر، بنی‏آدم، انسان و الناس ذکر می‏شود: (وَاِدݩݐݨْ قاٰلَ رَبُّكَ لِلݨْمݩَݡلآٰىݧݩݩݧݘݫݫِكݧَةِ اِنّٖی خاٰلِقٌ بَشَرݦًݡا)؛^۳ (یاٰ بَنٖیٓ ءاٰدَمَ لاٰ یَفݨْٮݩݩݑِںݧݩݐَںݧݧݩݩݐَّكݠُمُ الشَّیْطاٰنُ)؛^۴ (وَکلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِه)؛^۵ (وَلݠَوݧْ شآٰءَ رَبُّكَ لَجݧَعݧݩݧَلَ الںݩݦݩݐݨّاٰسَ اُمݧَّةً واٰحِدَهݩݦݑݩً).^۶

زمانی که بحث درباره انسان را در آیات قرآن تحت واژه بشر دنبال می‏شود، این نتیجه به دست می‏آید که این آیات التفات به صفتی از صفات انسان ندارند. به عبارتی نه در مقام مدح و نه در مقام ذم، بلکه به طور کلی درباره انسان سخن می‏گویند: (قالَتْ رَبِّ أَنَّی یکونُ لی وَلَدٌ وَلَمْ یمْسَسْنی بَشَرٌ؛ مریم گفت: پروردگارا، چگونه برای من فرزندی خواهد بود درحالی‏که هیچ بشری با من تماس نگرفته).^۷ حتی برخی آیات در صدد بیان رد صفات و ویژگی‏های خاص‏، اعم ویژگی‏های مثبت و منفی هستند. ویژگی‏های مثبت در آیه (قاٰلَتݨْ لَهݠݩݧُمݨݧݨْ رُسُلُهݧݩݩُمݨݨݦْ اِنْ نَحݨݧْنُ اِلّاٰ بَشَرٌ مِٮݦݩݩݒݨْلݦُكُمْ)^۸ و ویژگی‏های منفی در آیه (وَقالَتِ الْیهُودُ وَالنَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یعَذِّبُکمْ بِذُنُوبِکمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَق).^۹

نعمتی بچشانیم، حتماً خواهد گفت: سختی‏ها و بلاها از من برفت و در آن حال سرمست و فخرفروش خواهد بود).^۱ این آیه همانند آیه قبل، جمله (إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُور) را به عنوان بازخورد انسان درپی فرایند مشقت و نعمت ذکر می‏کند و سرمستی و فخرفروشی را به عنوان واکنش برخی از انسان‏ها در برابر ملایمات و ناملایمات بیان می‏دارد.

ادبیات قرآنی، برخی مردم را در این فرایند استثنا می‏کند: (اِلَّا الَّذٖینَ صݩݧَݡبَݡرُوا وَعَمِلُوا الصّاٰلِحاٰتِ).^۲ علی‏رغم یکسانی در مفهوم بین آیات مذکور در سوره هود و آنچه در آیه ۲۱ یونس آمده، از این استثنا روشن می‏شود «الناس» که در آیه ۲۱ سوره یونس آمده همه انسان‏ها را شامل نمی‏شود. از این رهگذر همه انسان‏ها هنگام وجود ملایمات و بروز ناملایمات واکنش یکسانی نخواهند داشت. برخی به دنبال مکر در آیات الهی هستند و برخی در صدد کفران نعمت و فخر فروشی، ولی برخی دیگر با صبر و انجام اعمال صالح، به نتیجه الهیِ فرایند ملایمات و ناملایمات می‏رسند.

گاهی این فرایند گشایش پس از مشقت نیست، بلکه مشقت بعد از گشایش شکل می‏گیرد: (وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیؤُسٌ کفُور؛ و بی‏شک اگر به انسان رحمتی از جانب خویش بچشانیم سپس آن را از او سلب کنیم همانا او سخت نومید شونده و کفران‏کننده می‏باشد).^۳ سلب رحمت، خود مشقتی است؛ لذا این روند مشقت پس از گشایش خواهد بود. به عبارتی اول راحتی بوده، در پی آن سختی پیش می‏آید و در این مورد، انسان ناامید و