واکنش انسان در مصاف دشواری‏ها

می‏توان آیات تبیین‏کننده فرایند ملایمات و ناملایمات را به سه گروه تقسیم و آنها را تحلیل معناشناسی کرد: یک دسته آیات درباره مشقات صحبت می‏کنند: «ضَرَّاءَ مَسَّتْهُم» و دسته دیگر آیاتی هستند که از گشایش‏ها و انعام الهی سخن می‏گویند: «أَذَقْناهُ نَعْماءَ» یا «َذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَة». قبلاً درباره این دو گروه آیات مطالبی بیان شد. آنچه در این بخش تحلیل معناشناسی خواهد شد، دسته‏ای متفاوت با آن دو دسته قبل است.

گروه سوم، آیاتی هستند که تعامل انسان را در برابر نعمت‏ها پس از تحمل دشواری بیان می‏دارند. افراد در برابر این رویداد چه برخوردی از خود نشان می‏دهند؟ آیا برخورد آنها در پی اهداف این رخداد خواهد بود؟ یعنی آیا با آمدن دشواری‏ها و گشایش‏ها، تذکر و انابه و در نهایت تقرب به خداوند انجام می‏گیرد، یا بشر سر کش‏تر از این است که در این فرایند متنبه گردد؟

با توجه به آیات مرتبط به این نتیجه می‏رسیم که برخورد همه انسان‏ها در این رخداد یکسان نیست. گروهی نه‏تنها سربه‏راه نمی‏شوند که راه سرکشی و طغیان را در پیش می‏گیرند: (وَإِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکرٌ فی آیاتِنا).^۱ جمله (إِذا لَهُمْ مَکرٌ فی آیاتِنا) به عنوان پاسخ، همنشین جمله اول (إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ) شده و نیرنگ و حیله ورزی را به عنوان واکنش برخی افراد در فرایند مشقت سپس رفع آن و چشاندن نعمت ذکر می‏نماید.

قرآن ضمن بیان گشایش‏ها پس از ورود سختی‏ها و بیان ناسپاسی عده‏ای در این زمینه می‏فرماید: (وَلَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُور؛ و اگر او را پس از سختی و پریشانی که به او رسیده خوشی و

ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ)^۱ می‏فرماید: آنچه خداوند در عوض مشقت‏ها به او می‏دهد، از رحمت واسعه خداوندی است نه اینکه انسان مستحق جلب آن باشد.^۲

خداوند درباره چشاندن رحمت می‏فرماید: «أَذَقْنَا النَّاسَ» و فاعل چشاندن را خود معرفی می‏کند؛ اما درباره ضراء می‏فرماید: «مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ». گویا آیه در صدد بیان این مطلب است که اگر رحمتی باشد از طرف خداوند خواهد بود، اما مشقت‏ها همیشه از طرف خداوند نیست و گاهی خود انسان موجب رسیدن دشواری بر خویش می‏گردد. برخی مفسران این‏گونه تعبیر آوردن در قرآن را از ادب قرآنی می‏دانند؛ همانند آیه (وَإِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یشْفینِ)^۳ که حضرت ابراهیم علیه السّلام مرض را به خود و شفا را به خدا نسبت می‏دهد.^۴

در تفسیر آیه ۲۱ سوره یونس نوشته‏اند مردم مکه هفت سال دچار قحطی شدند؛ سپس از پیامبر درخواست کردند تا برایشان از خداوند درخواست گشایش کند.^۵ با همنشینی واژه «مستهم» با واژه «الضراء» و آنچه درباره دو واژه مس و ذوق بیان کردیم، به این نتیجه می‏رسیم که مشقت‏های دنیوی حتی اگر هفت سال قحطی باشد، به نحوی که مشرکین را متوجه پیامبر سازد، باز هم مس مشقت است نه چشیدن مشقت. این تعبیر می‏تواند بیانگر این مطلب باشد که دشواری‏های دنیا هرچند طولانی باشند، باز در حد مس نمودن هستند؛ اما وقتی به دشواری قیامت می‏نگریم، آنها دیگر ذوق‏اند و چشیدن: (ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ)؛ (ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْد)؛ (ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ).