165
تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن

خود جلب کرده باشد. اما وقتی انسان در محاصره گرفتاری‏ها قرار گرفت و چاره او از هر جهت ناچار شد، و همه اسباب ظاهری از پیش رویش ناپدید گشت و دیگر چیزی از مشغله‏های دنیوی نماند تا او را مشغول کند، آن‏گاه حقیقتی که اسباب ظاهری تاکنون پنهانش می‏داشت و وی از آن در غفلت بود، ظهور می‏کند و دلش به جذبه آن تعلق می‏گیرد.

این معرفت و شناخت ذات کبریایی در وجود انسان‏ها نهفته است. تنها غبار مادیت و انس با محسوسات، پرده‏ای بر آن افکنده که به هنگام مشقات، آن پرده از جلو چشم انسان به سویی زده می‏شود و نور حقیقت اولیه در وجود انسان تابیدن می‏گیرد و سپس خداشناسی ناب و به دور از الفاظ و براهین جلوه‏گر می‏شود. این حقیقت ناب فقط در هنگام احاطه مشقات برای انسان پیدا می‏شود. خداوند سبحان می‏فرماید: (وَ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فِى ٱلْبَحْرِ ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ؛ و چون در دریا شما را سختی و آسیبی رسد (که سبب ترس از غرق شود) همه آنهایی که می‏خوانید (از فکرتان) محو می‏شود، جز خداوند).۱

رهیافتی برای برون‏رفت از دشواری‏ها

انسان همواره از فشار مشقات به ستوه آمده و مدام به دنبال قدرتی می‏گردد تا فوق این مشقات باشد و از او رفع دشواری کند. قرآن مکرراً در کنار واژه «ضر» از واژه «کشف» استفاده می‏کند. آیات الهی قدرت را گاهی واقعی و گاهی پوشالی می‏دانند و قدرت واقعی را گاهی مستقیماً به خداوند و گاهی با واسطه انسان، به خداوند نسبت می‏دهند. کتاب خدا گاهی بدون آوردن فاعل می‏فرماید: (ثُمَّ إِذا کشَفَ الضُّرَّ عَنْکمْ)۲ و گاهی فاعل را مشخص می‏سازد و

1.. اسرا: ۶۷.

2.. نحل: ۵۴.


تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
164

مانند: (وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى‏ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَىٰ؛ و پروردگار تو از پشت بنی‏آدم فرزندانشان را بیرون آورده، آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: آری).۱ ازآنجاکه شهادت دادن فرع بر دانستن شمرده می‏شود، می‏توان این آیه را تصریح در معرفت فطری دانست.

از بخش دیگری از آیات کلام خدا، به طور غیرمستقیم معرفت فطری استفاده می‏شود؛ همانند آیات التجا و استغاثه: (وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ ٱللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْٔرُونَ؛ و هر نعمتی که دارید از جانب خداوند است، و نیز چون ضرر و آسیبی به شما رسد به سوی او زاری و استغاثه می‏کنید).۲ «تجئرون» از ریشه «جأر» به معنای بالا بردن صدا است.۳ راغب می‏گوید: هنگامی که انسان در دعا و تضرع افراط نماید، به آن «جأر» گویند. این‏گونه رفتار به ناله حیوانات وحشی تشبیه می‏شود.۴

استغاثه به خدای تعالی و تضرع به درگاه خداوند هنگام برخورد با مصائب و هجوم شداید که امید انسان از هرجا و از هر سببی از اسباب ظاهری را قطع کند وجدانی است؛ حتی انسانی که دین ندارد و به خداوند ایمان نیاورده، هنگام هجوم دشواری‏ها، اگر به وجدان خویش مراجعه کند، می‏یابد که امیدش قطع نشده و هنوز به جایی دل‏بسته است.

انسان این حقیقت را در ذات خود می‏یابد و فطرتش بدان حکم می‏کند؛ هرچند مشغول اسباب ظاهری باشد و یا زخارف محسوس و عالم ماده او را به

1.. اعراف: ۱۷۲.

2.. نحل: ۵۳.

3.. طریحی، مجمع البحرین، ج۳، ص۲۳۹.

4.. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۲۱۱.

  • نام منبع :
    تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1058
صفحه از 347
پرینت  ارسال به