برادری از او نیز در گذشته دزدی کرده بود).^۱

قرآن در پی بیان بخشی از این جریان، بدی کار برادران را مطرح می‏کند و جایگاه آنان را نیز بدتر از بنیامین (بر فرض صحت تصور برادران و قبول اتهام سرقت بنیامین) می‏داند. (قالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَکاناً). البته این شر منزلت و جایگاه می‏تواند به دلیل اتهام دزدی به حضرت یوسف علیه السّلام باشد و می‏تواند به دلیل خیانت قبلی برادران یا حتی به هر دو دلیل باشد. لذا گاهی مصداق شر، جایگاه و منزلت است. در این آیات شر به عنوان یک پدیده و رخداد مطرح نیست، بلکه مراد از شر بدی در مقام و منزلت و جایگاه انسانی است.

معناشناسی شر در همنشینی با سرقت

در جریان گم شدن پیمانه عزیز مصر، بنیامین، برادر مادری یوسف، به دزدی متهم شد. ابتدا برادران با قسم، خود را از دزدی تبرئه کردند: (قاٰلُوا تَاللّٰهِ لَٯݧݑݧَدْ عَلِمْتُمْ ماٰ جِئݨْناٰ لݠݫِںݩݧݐُڡݧݐݨݧْسِدَ ڡݨݐݭِی الْاَرݧݧݨْضِ وَماٰ كُںݡݩݧݩݐّاٰ ساٰݣݣرِقٖینَ؛ گفتند: به خدا سوگند شما می‏دانید ما نیامده‏ایم که در این سرزمین فساد کنیم و ما (هرگز) دزد نبوده‏ایم).^۲ پس از آنکه پیمانه در بار بنیامین پیدا شد، کاملاً غافل از اینکه تا چند لحظه پیش خود را از دزدی مبرا می‏دانستند، برادر مادری بنیامین (یوسف) را به دزدی متهم کردند: (إِنْ یسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْل؛ و از این طریق حساب بنیامین را از خود جدا ساختند).^۳

به‏علاوه برادران یوسف به جای پشیمانی از آن حسادت و کینه دیرینه که موجب دوری یوسف از خانواده شده بود، بار دیگر آن حقد و کینه را باز کرده،

غلط می‏نماید، استهزا و کفر و عناد شما قبیح‏تر است؛ زیرا این اعمال موجب لعن پروردگار شده و شما را مستحق مسخ ساخته است.

همان‏گونه که در معنای آیه روشن است، در جهان‏بینی و دستگاه تصوری قرآن "شر" ذومراتب و به صورت تشکیکی بیان می‏گردد. از این بیان روشن می‏شود شر رفتاری دارای مراتب و درجاتی است و افراد شرور نیز دارای درکات‏اند که مرتبه‏ای از آنها شنیع و مرتبه‏ای شنیع‏تر ظاهر می‏گردد.

در جهان‏بینی قرآن غالباً هنگام بیان انحطاط معنوی انسان از واژه شر استفاده می‏شود و هنگام بیان رنج و دشواری بشر، واژگانی همچون کبد، بأساء و ضرا مورد استفاده قرار می‏گیرد. قرآن مسخره کردن مسلمین توسط قوم یهود، به دلیل ایمان مسلمین را کاری قبیح می‏داند و در صدد بیان معرفی فرد شرور برمی‏آید و آن عملی را قبیح‏تر می‏شمرد که صاحب آن عمل را مبدل به میمون و خوک می‏سازد. (قُلْ هَلْ اُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنݨْ ذٰلِكَ مَݡٮݧݩݒݧُوبݦَݡةً عِنْدَ اللّٰهِ مَنݨݨْ لَعݧَںݩݩݩݐݧَهُ اللّٰهُ وَغݧَصݧݩݐݫِبݦَ عَلَیْهِ وَحݫݓَعَلَ مݫِںݧݐݨْهݧݨُمݧݨُ الْٯݑِرݨݨَدݩَةَ وَالݨْحݧݩݩݐݧَںݧݩݩݐاٰرݩݩݐݪٖىݬݔرَ؛ بگو: آیا به شما خبر دهم از کسانی که کیفرشان در نزد خداوند بدتر است؟ آنها کسانی هستند که خدا آنان را لعنت کرده و بر آنها غضب نموده و برخی از آنان را به صورت بوزینگان و خوک‏ها درآورده است).^۱

این آیه ضمن بیان رفتار زشت و زشت‏تر، به این نکته نیز توجه دارد که شر گاهی نه در پدیده‏های عالم و نه در امراض و آلام، بلکه گاهی در جایگاه انسان و مقام و منزلت انسانی نمود می‏یابد؛ چنان‏که آیه مورد بحث یهود را به دلیل اعمال و رفتارشان افرادی شرور و دارای مقام و منزلت اشرار معرفی می‏کند.

برادران یوسف با نسبت دادن سرقت به یوسف در صدد تخریب بنیامین و به دنبال تبرئه خویش بودند: (قَالُوا إِن يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَّهُ؛ گفتند: اگر او دزدی کند