کتاب آیا به ما خرده می‏گیرید؟ جز اینکه به خداوند یگانه، و به آنچه بر ما نازل شده، و به آنچه پیش از این نازل گردیده است ایمان آورده‏ایم).^۱ در آیه بعد خداوند به پیامبر می‏فرماید که بدتر از این را به یهودیان متذکر شود: (قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِّن ذَٰلِكَ مَثُوبَةً عِندَ ٱللَّهِ مَن لَّعَنَهُ ٱللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ ٱلْقِرَدَةَ وَٱلْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ ٱلطَّاغُوتَ أُولٰئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ عَن سَوَاءِ ٱلسَّبِيلِ؛ بگو: آیا به شما خبر دهم از کسانی که کیفرشان در نزد خداوند بدتر است؟ آنها کسانی هستند که خدا آنان را لعنت کرده و بر آنها غضب نموده و برخی از آنان را به صورت بوزینگان و خوک‏ها درآورده و کسانی که طاغوت را پرستیدند. آنهایند که جایگاهشان بدتر و از راه راست گمراه‏ترند).^۲

ازآنجاکه «شر» در این آیه افعل تفضیل^۳ و «مکانا» تمییز است،^۴ آیه مذکور با ذکر «مکانا» به عنوان تمییز برای شر ضمن روشن نمودن جهت شر، درصدد بیان مقایسه بین ایمان مسلمین و کفر و عناد یهود است. اگرچه ایمان مسلمانان هرگز شنیع نخواهد بود تا کفر یهود از آن شنیع‏تر گردد، اما همان‏گونه که برخی^۵ مفسران نیز بیان نموده‏اند، آیه در مقام مجادله با یهود است و با مقبولات آنها درباره قبح ایمان مسلمانان بحث می‏کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در استدلال با یهود، قصد اقناع آنها را دارد. لذا ابتدا صحت گفتار آنها را مفروض می‏انگارد تا بگوید اگر ایمان مسلمین بنا بر تصور شما

همان‏گونه که روشن است واژه «شر» در این دو آیه هیچ ارتباطی به پدیده شر و مسئله شرور ندارد؛ بلکه شر در این موارد بیشتر به عنوان فعل تفضیل مورد استفاده قرار می‏گیرد تا جهان‏بینی الهی را درباره شر و افراد شرور تبیین کند.

ویژگی‏های بدترین جنبنده کدام است؟ در انتهای یکی از دو آیه مذکور صفت بدترین جنبندگان را می‏آورد و در پایان آیه دیگر مصداق آن را مشخص می‏نماید. در انتهای آیه ۲۲ آمده (الصݧݧُّمݨݨُّ الْبُكْمُ الَّذٖینَ لاٰ یَعْقِلُون). این افراد چه کسانی هستند؟ قرآن می‏فرمایید: (الَّذٖینَ كَڡݧݐَرُوا فَهݧݩُمݨݨْ لاٰ یݦݩُؤݨْمݫِںݧݩݐُونَ). برخی مفسران «الصم» را نشنیدن حق و «البکم» را عدم نطق به حق معنا کرده‏اند؛ یعنی کسانی که حق را نمی‏شنوند و به حق نطق نمی‏کنند، بدترین جنبندگان هستند.^۱

اما اینکه آیا قرآن در بیان تشبیه آنها با دواب است یا خیر؟ فخر رازی دو قول را در اینجا نقل می‏کند. او می‏گوید: قولی کفار را به جنبندگان تشبیه نموده و در مقام بیان شباهت‏های بین دواب و کفار است و قولی این بیان را تشبیه ندانسته، بلکه قرآن آنها را چهارپایانی فرض نموده که چنین صفاتی دارند و خداوند در مقام مذمت‏گویی از کفار است.^۲ البته این بیان از معناشناسی آیات استفاده نمی‏شود.

معناشناسی شر در همنشینی با بندگی طاغوت

یهودیان مسلمانان را به سخریه می‏گرفتند: (وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ ٱتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا؛ هنگامی که (آنها را) به سوی نماز بخوانید، آن (دعوت به نماز) را به باد استهزا و بازی می‏گیرند).^۳ قرآن درباره دلیل این سخریه می‏فرماید: (قُلْ یآٰ اَهْلَ الݨݦْكِتاٰبِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِںݦݩݩݐّآٰ اِلّاݦݦݩݩٰݠٓ اَنْ ءاٰمَنّاٰ بِاللّٰهِ وَمآٰ اُنݧْزِلَ اِلَیْںݩݦݐاٰ وَمآٰ اُنݧْزِلَ مِنݨْ قَبݧْلُ؛ بگو ای اهل