«شر» واقع می‏شود، به این نکته پی می‏بریم که بدترین جنبندگان نزد خداوند دارای مؤلفه‏های خاصی هستند که گاهی در جهان‏بینی غیرالهی نه‏تنها آن مؤلفه‏ها مهم نیست که فاکتورهای جای‏گزین نیز دارند. تعیین این خصوصیات برای بدترین جنبنده در قرآن، همان جهان‏بینی الهی درباره «شَرَّ الدَّوَابِّ» خواهد بود. بدترین موجودات نزد خداوند یعنی بدترین آنها در نظام تصوری که خدای سبحان ارائه می‏کند.^۱ اگر خداوند قاضی باشد، این موجودات را در جایگاه بدترین جنبندگان قرار می‏دهد. شیخ طوسی می‏گوید: «عِنْدَ اللَّهِ» در این آیه به معنای معلوم نزد خداوند و طبق حکم الهی؛^۲ یعنی آنچه نزد خداوند حاضر است و خداوند طبق آن حکم می‏کند.

فضای آیات ۲۰ تا ۲۴ سوره انفال درباره توصیه خداوند به مؤمنین است که اطاعت رسول خدا را سفارش می‏کند و می‏فرماید: مانند کسانی نباشید که می‏گویند شنیدیم و حال آنکه نمی‏شنوند؛ زیرا صم و بکم هستند و تعقل ندارند. ازآنجاکه تعقل ندارند، حتی اگر هم بشنوند روی‏گردان می‏شوند. این‏گونه شنیدن در آیه ۵۵ همین سوره به جای اینکه اوصاف این افراد را بیاورد، مستقیم بیان مصداق می‏کند و می‏فرماید: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذینَ کفَرُوا فَهُمْ لا یؤْمِنُونَ؛ بدترین جنبندگان نزد خداوند کافرانند که ایمان نمی‏آورند).^۳

بین این دو آیه جانشینی در سطح جمله وجود دارد. در آیه ۲۲ می‏فرمود: (اِنَّ شَرݦّݨَ الدَّوآٰبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الصݧݧُّمݨݨُّ الْبُكْمُ الَّذٖینَ لاٰ یَعْقِلُون) و در این آیه می‏فرماید: (اِنَّ شَرݦّݨَ الدَّوآٰبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الَّذٖینَ كَڡݧݐَرُوا فَهݧݩُمݨݨْ لاٰ یݦݩُؤݨْمݫِںݧݩݐُونَ). در این آیه «الَّذینَ کفَرُوا» به جای «الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذینَ لا یعْقِلُون» آمده است.

که مال برای خداست. در صدر آیه می‏فرماید: (بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ) و در ذیل می‏فرماید: (لِلَّهِ میراثُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ). مبدأ و منتهای اموال خداست؛ وقتی عطا می‏شود از فضل اوست و همو میراث و پایان آن خواهد بود. این اموال به طور حقیقی در دنیا برای صاحب مال تفضلی است از طرف پروردگار، و در آخرت که پرده‏ها برداشته شد مشخص می‏گردد که تنها مالک حقیقی و میراث واقعی خداوند سبحان است؛ اما برخی افراد خود را مالک آنها دانسته، برخی به بخل و برخی به اسراف و گروه اندکی، صحیح مصرف کرده‏اند: (ݩَقَلݫٖیلٌ مِنݨْ عِباٰݣݣدِݣݣیَ الشَّكُور؛ اندکی از بندگان من سپاسگزارند).^۱

لذا در دستگاه تصوری قرآن اموالی که از روی بخل ذخیره می‏شود، شر معرفی می‏گردد و این شر در روز قیامت آشکار می‏گردد: «یوم القیامه». در آیه ظرف زمان برای واژه «شر» واقع شده است.

معناشناسی شر در همنشینی با واژگان صم و بکم

در قرآن، دو مورد واژه «شر» منصوب به حروف مشبهه بالفعل واقع شده که هر دو مورد آن را سوره انفال متذکر می‏شود: یکی آیه ۲۲^۲ و دیگری آیه ۵۵.^۳ در این دو آیه از بدترین جنبندگان صحبت می‏شود. «شر» در این دو آیه اسم برای «إنّ» واقع شده و لذا منصوب است. واژه «شر» در این دو آیه همنشین واژه «الدواب» قرار گرفته و مضاف الیه آن است. با این ترکیب معنای جمله بدین قرار خواهد بود: «به‏درستی بدترین جنبندگان...هستند».

وقتی «عِنْدَ اللَّهِ» در نقش جار و مجرور قرار می‏گیرد و به عنوان متعلق برای