معناشناسی شر در همنشینی با استعجال

واژه شر در آیه ۱۱ سوره یونس نقش مفعولی را ایفا می‏نماید: (وَلݠَوݧْ یُعݧݧَجِّلُ اللّٰهُ لِلنّاٰسِ الشَّرَّ اسْتِعْجاٰلَهݧݧݩُمݨݨݨْ بِالݨْحݧݩݩݐَیݧݩݧْرِ لَٯݧݑُضِیݦَ اِلَیݨݧݧْهِمݨْ اَجَلُهݩݩݧُم...؛ و اگر خدا در فرستادن عذابشان عجله کند، آن‏طور که در خیر خود عجله دارند، مرگشان فرا می‏رسد).^۱

برخی تفاسیر ادبی، «شر» را در این آیه، مفعولٌ به دانسته‏اند.^۲ «مفعولٌ به» اسمی است که فعل بر او واقع می‏شود. مانند «کسر التلمیذ قلما». قلم در این عبارت مفعول است؛ چون فعل انکسار بر او واقع شده است.^۳ ازاین‏روی می‏گوییم. در این آیه فعل تعجیل بر روی شر واقع می‏گردد. به عبارتی فرض تعجیل بر روی شر واقع می‏شود.

عجله نتیجه جهل یا ترس است؛ جهل نسبت به عالم اسباب و مسببات و ترس نسب به فوت آنچه انسان خیر تلقی می‏کند. در نظام تصوری قرآن، انسان موجودی عجول معرفی می‏شود؛ درحالی‏که خداوند سبحان حکیم و حلیم، با توجه به مصالح بندگان و نیازمندی‏های آنان، اسباب و مسببات عالم را برای رسیدن خیر به بندگان مرتب می‏نماید. انسان به دلیل جهل فراگیر و حب ذات مفرط، برای رسیدن به خیر، ولو خیر پنداری، شتاب‏زده عمل می‏نماید.

از جهتی ترس از دست دادن خیر عاملی مؤثر برای شتاب‏زدگی انسان در جلب خیر محسوب می‏گردد. اضطراب ناشی از فوت منفعت در وجود انسان ترس ایجاد می‏کند و او را به سمت دستپاچگی و رفتار عجولانه سوق می‏دهد؛ اما ازآنجاکه ترس و جهل در وجود خداوند راه ندارد، خود خداوند می‏فرماید:

و کودکش در حال مکیدن باشد؛ اما «مرضع» زنی است که شأنیت شیر دادن را داشته باشد، هرچند هم‏اکنون مشغول شیر دادن نباشد. در آیه شریفه کلمه «مرضعة» را به کار برده تا دلالت کند بر اینکه دهشت و هول قیامت، آن‏چنان سخت است که هنگام رسیدن آن اهوال، مادری که پستان در دهان طفل رضیع خویش دارد، او را گذاشته، سینه از دهان او بازمی‏ستاند و او را رها نموده و راه خویش می‏گیرد و می‏رود.^۱

گویا مهر مادری باید مانع چنین کاری شود، ولی به دلیل ترس موجود در روز قیامت، حتی مادری که در حال شیر دادن است بچه را رها می‏کند و به فکر نجات خویش خواهد بود.

عدم انحصار پدیده شر به عالم دنیا یکی از نکات قابل توجه است. نگاه انسانی و مادی به شرور موجب پیدایش این تفکر می‏گردد که بشر، شر را رخدادی این‏جهانی می‏پندارد. البته دلیل این طرز فکر را می‏توان غفلت از آن جهان و بی‏توجهی به اهوال روز رستاخیز دانست؛ درحالی‏که طبق تصریح قرآن روز قیامت مملو از شرور و حوادث سخت و ناگوار است و انسان همواره در آن روز به دنبال مأمنی می‏گردد تا از سختی‏های آن به آنجا پناه برد.

نتیجه اینکه خداوند تعالی ابرار را از شر این روز مصون می‏دارد، و آنان پس از برخورداری از حمایت و دفاع الهی، وارد سرور و بهجت می‏شوند: (فَوَقَاهُمُ ٱللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ ٱلْيَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا؛ پس خداوند آنان را از شر آن روز نگه داشته، و آنان را با خوشی و شادابی و شادمانی روبه‏رو نموده، شرور طبیعی موجود در آن روز را برای آنها به سرور مبدل می‏سازد).^۲