قرآن محاسبات فرد بخیل را ناقص می‏داند: (وَلاٰ یَݡحݧْسݧَݡبَنݧَّ الَّذٖینَ یَٮݫݓݧݧْحݦݩݩݐَلُونَ بِمآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضݨْلِهٖ هُوَ خَیْرًا لݠَهݧݧݩݩُمݨݨْ٭ݦݦݦݩ بَلْ هُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݠَهݧݧݩݩُمݨݨْ٭ݦݦݦݩ سَیُطَوݨݨَّٯݧݑُونَ ماٰ بَخِلُوا بِهٖ یݦَوݨْمݩݩَ الݠݨْٯݧݨݑِیاٰمݧَݡةِ؛ گمان نکنند (افراد بخیل) که این بخل به منفعت آنها خواهد بود، بلکه به ضرر آنهاست؛ چه آنکه آن مالی که در آن بخل ورزیده‏اند، در روز قیامت زنجیر گردن آنها شود٭).^۱

ازآنجاکه فرد بخیل با خودداری از انفاق، مقداری بر اموالش افزوده می‏گردد، گمان می‏کند این بخل برای او خیر است؛ درحالی‏که چنین نیست. قرآن دلیل شر بودن این کار را چنین بیان می‏دارد: (سَیُطَوݨݨَّٯݧݑُونَ ماٰ بَخِلُوا بِهٖ یݦَوݨْمݩݩَ الݠݨْٯݧݨݑِیاٰمݧَݡةِݦݦ؛ آنچه بر اثر بخل ذخیره نموده است، روز قیامت طوق عذاب شده بر گردنش آویزان می‏کنند).^۲

قرآن آنچه را نتیجه بخل است در راستای بخل می‏بیند و نتیجه را با مقدمه یک رویداد محاسبه می‏نماید؛ درحالی‏که فرد بخیل تنها مقدمه را می‏بیند. نتیجه بخل (سَیُطَوݨݨَّٯݧݑُونَ ماٰ بَخِلُوا بِهٖ) یکی از زوایای پنهان شر است که پدیده مال‏اندوزی را باید با آن نتیجه محاسبه کرد. (بَلْ هُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݠَهݧݧݩݩُمْ) تحلیل قرآن از آن مال‏اندوزی است.

این بخش از پژوهش درصدد است تا با استفاده از واژگان همنشین شر در متن قرآن، و تحلیل و بررسی روابط بین این واژگان، زوایای بیشتری از مسئله شر را روشن سازد. همان‏گونه که در مثال بیان شد، با استفاده از واژگان «سیطوقون» و «یوم القیامه» که با واژه شر همنشین شده‏اند، ضمن بیان جهان‏بینی خداوند از مقوله شر، نکات جدیدی درباره مسئله شر به دست می‏آید و چهره بهتری از هویت آن نمایان می‏گردد.

فصل دوم

تبیین شر در تحلیل واژگان همنشین

مقدمه

چیستی و جایگاه شر در نظام عالم یکی از مباحث کلیدی در مباحث شرور است. شناخت هویت شر و نقش آن در نظام تکوین، نقطه عطفی در مباحث شر ایجاد می‏کند. هر پدیده‏ای در این عالم جایگاه خاص خود را دارد و پدیده شر نیز از این قاعده مستثنا نیست.

هنگام بررسی هویت «شر» گاهی خداوند و صفات او در عالم، محور وجود قرار می‏گیرد و تمام موضوعات درباره دشواری‏ها، با ملاک و معیار مصلحت‏اندیشی و خیرخواهی خداوند سنجیده می‏شود و گاهی انسان و شادکامی و تلخ‏کامی او محور تحلیل و گفتمان قرار گرفته، پدیده‏های جهان با این ملاک خرسندی و ناخرسندی انسان محک زده می‏شود. این دو نگاه نتیجه‏ای کاملاً متفاوت به دنبال دارند و دو هویت کاملاً متغایر از «شر» پیش روی انسان می‏گشایند.

گاهی پدیده شر دارای زوایای پنهانی است که حتی تا روز قیامت، این زوایا روشن نمی‏شوند. بشر با محاسبات مادی خود، خیر و شر را محاسبه می‏کند.