تعریف می‏کنند که تنها شامل شرور اختیاری می‏گردد؛ چنان‏که ابن‏قیم جوزی شر را همان گناهان و عقوبت آنها معنا کرده است.^۱ ملاهادی سبزواری کسانی را که قائل به مبدأ مستقلی برای شر هستند گمراه می‏داند و برای خیر و شر مبدأ واحدی قائل است.^۲ او در تبیین ادعای خویش بیان می‏کند: ثنویین در گمراهی‏‏اند؛ زیرا آنها اهریمن را مبدأ شر و یزدان را مبدأ خیر می‏دانند.^۳

شر از منظر متکلمان

طرح بحث خیر و شر در کتب کلامی، با کتاب‏های فلسفی متفاوت است. متکلمان این بحث را با عنوان «آلام» بیان می‏کنند. در برخی موارد نیز بحث خیر و شر به طور استطرادی و در ذیل مباحث دیگر تحلیل می‏شود. این به آن معنا نیست که در کلام به دشواری‏های بشر بی‏توجهی شده است؛ بلکه متکلمان نیز به مشقات توجه داشته‏اند، اما ازآنجاکه آنها در مسئله دشواری‏های رویکرد متفاوتی با فلاسفه دارند، مشکلات را شر نمی‏دانند بلکه آنها را به عنوان درد و رنج معرفی می‏کنند. لذا معمولاً در ذیل مباحثی که در تبیین صفات الهی مطرح می‏شود، مسئله آلام را نیز در دفع شبهات اعتقادی مطرح می‏سازند و گاه نیز آنها را با نام خیر و شر عنوان می‏کنند.

متکلمان به منظور برون‏رفت از مسئله شرور، با فرض وجودی دانستن شر، نظریه «اعواض» و «انتصاف» را مطرح می‏کنند. آنان در یک دسته‏بندی آلام را به ابتدایی و استحقاقی تقسیم می‏کنند و در آلام استحقاقی، انسان خود سبب به وجود آمدن درد و رنج می‏شود. لذا این دسته از آلام مورد بحث و محل نزاع

مادی بهره‏ای از شر دارد.^۱ خلاصه در فلسفه، شر به امور عدمی اطلاق می‏شود؛ مانند موت، فقر و جهل. همین طور اگر امری مانع راه کمال باشد، شر تلقی می‏شود، مانند: ظلم، زنا و حتی اخلاق رذیله حیوانی که مانع پیشرفت و تعالی و رسیدن به کمال انسانی است.

با این پیش‏فرض محقق داماد تصریح دارد که آلام و غم‏ها و آن چیزی که منجر به آنها می‏شود مصداقی از شر خواهد بود.^۲ او در ادامه می‏گوید:

اما سردی هوا شر نیست، بلکه کمالی از کمالات عالم وجود است. البته اگر همین سرما را با توجه به میوه‏ها در نظر بگیریم شر است. پس شر بودن قیدی اضافی می‏باشد؛ لذا اگر آلام نیز شر لحاظ شد، به دلیل التفات و توجه به فرد متألم است؛ اما آلام به خودی خود شر نیستند.^۳

با توجه به آنچه بیان شد، از نگاه محقق داماد شر امری اضافی بوده، ملاک خیر و شر، عدم است. اگر این عدمِ محض باشد، شر مطلق و اگر نسبی یا اضافی باشد، شر نسبی یا اضافی خواهد بود. این نکته نیز قابل استفاده است که فلاسفه تعریف مفهومی درباره شر ارائه نداده‏اند، بلکه شر را با توجه به مصادیق تبیین می‏کنند.

توجه به مصادیق شر در تبیین معنای شر و تعیین قلمرو آن در نوشته‏های دیگر فلاسفه نیز به چشم می‏خورد. فارابی ضمن تقسیم خیر و شر به طبیعی و ارادی، شر را آن چیزی معرفی می‏کند که انسان را از سعادت دور سازد.^۴ واضح است که فارابی شر ارادی را چنین معنا نموده است. برخی شر را به نحوی