صدقه‏ها را آشکار سازید کاری نیکوست، و اگر آنها را پنهان دارید و به فقرا بدهید برای شما بهتر است).^۱ این آیه اگرچه صدقه آشکارا را خوب می‏داند، مورد مدح قرار می‏دهد، اما پنهانی تصدق کردن را بهتر از صدقات آشکارا می‏شمرد. صدقه پنهانی و صدقه آشکار هر دو مورد پذیرش عقل و نقل‏اند؛ لذا فضل یکی بر دیگری مورد دارد. اما درباره مقایسه ازدواج مؤمن و مشرک و مؤمنه و مشرکه؛ قطعاً ازدواج مشرک و مشرکه مدحی ندارد تا گفته شود ازدواج مشرک و مشرکه خوب، ولی ازدواج مؤمن و مؤمنه بهتر است. (وَلاَ تَنكِحُوا ٱلْمَشْرِكَاتِ حَتَّىٰ يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلاَ تُنكِحُوا ٱلْمُشْرِكِينَ حَتَّىٰ يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ؛ و زن‏های مشرک را به همسری مگیرید تا ایمان بیاورند، و البته کنیزی با ایمان از زنی آزاد و مشرک بهتر است هرچند او شما را خوش آید، و به مردان مشرک زن ندهید تا ایمان بیاورند، و حتماً برده‏ای باایمان از مردی آزاد و مشرک بهتر است، هرچند او شما را خوش آید).^۲

آنها به سوی آتش می‏خوانند و خداوند به توفیق خود به سوی بهشت و آمرزش می‏خواند و آیات خود را برای مردم بیان می‏کند؛ شاید متذکر شوند. لذا به طور مطلق نمی‏توان حکم به تفضیل یا عدم تفضیل واژه «خیر» نمود. در تفسیر آیات قرآن بسته به مورد باید این واژه را تحلیل و بررسی کرد.

«خیر» در جهان‏بینی الهی و جهان‏بینی شیطانی

در دو جای قرآن، شیطان خود را به دلیل خلقت ناری، برتر از آدم می‏پندارد: (قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِى مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ؛ گفت: من از او بهترم، زیرا مرا از آتش آفریدی و او را از خاک).^۳ این تفکر شیطانی است که با ملاک پوشالی و

می‏کند که گاهی ترک افعالی چند برای انسان خیر است. جلب خیر منحصر در انجام دادن افعال نیک نیست، بلکه ترک فعل نامناسب نیز یکی از راه‏های جلب خیر است.

در برخی موارد، عدم به گونه‏ای دیگر خیر تلقی می‏شود: (لا خَيْرَ فِى كَثِيرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ).^۱ این آیه با آیه نخست در تعبیر تفاوت دارد. این آیه انجام دادن فعلی را خیر نمی‏داند. «نجوا نمودن» فعل است و آیه، این فعل را خیر نمی‏داند، اما آیه نخست ترک «رفث» و «فسق» و «جدال» را خیر می‏شمرد. نتیجه هر دو اثبات خیر در امر عدمی را می‏رساند، با این تفاوت که یکی خیر بودن را در انجام ندادن و دیگری در ترک کردن معرفی می‏کند.

«خیر» افعل تفضیل

درباره اینکه آیا واژه «خیر» افعل تفضیل است یا نه، دو قول وجود دارد: برخی آن را فعل تفضیل می‏دانند^۲ و برخی دیگر این قول را نمی‏پذیرند.^۳ علی‏رغم تبیین هر دو گروه از قول خویش و رد قول دیگر، در قرآن مورادی وجود دارد که هر دو قول را تأیید می‏کند. در برخی آیات، «خیر» فعل تفضیل قطعی است و در مقایسه بین دو مورد، موردی خاص را بهتر معرفی می‏کند. همچنین مواردی یافت می‏شود که طرفی دیگری برای مقایسه وجود ندارد و تنها طرف ذکرشده مطلوبیت دارد. در این موارد، قطعاً تفضیل نخواهد بود؛ زیرا تفضیل برای موردی است که مقایسه بین دو مورد برقرار باشد.

(إِن تُبْدُوا ٱلصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا ٱلْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ؛ اگر