می‏دارد: (وَ يَدْعُ ٱلْإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَ كَانَ ٱلْإِنسَانُ عَجُولاً؛ و انسان شرّ و ضرر را می‏طلبد، همان‏گونه که خیر را می‏طلبد، و انسان شتابزده است).^۱

قرآن مواردی را متذکر می‏شود که انسان بر اثر جهالت، خیر را رها می‏کند و مورد پست را برای خویش برمی‏گزیند. آیه ۶۱ بقره به بخشی از دون‏همتی قوم موسی اشاره می‏کند و نمونه‏ای از انتخاب غیراصلح توسط انسان را به تصویر می‏کشد:

(وَ إِذْ قُلْتُمْ يَامُوسَىٰ لَن نَّصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ ٱلْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ ٱلَّذِى هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ...؛ و زمانی که گفتید: ای موسی، ما هرگز بر یک رقم خوراک صبر نمی‏کنیم، پس پروردگار خود را در حق ما بخوان تا برای ما از آنچه زمین می‏رویاند از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیازش بیرون آورد. موسی گفت: آیا شما به جای چیز بهتر چیز پست‏تر را می‏طلبید؟).^۲

قوم موسی علیه السّلام به دلیل عدم تشخیص خیر واقعی، درخواست کردند که طعام الهی را که منّ و سلوا بود، با عدس، لوبیا، نخود و پیاز معاوضه گردد. لذا آن حضرت با تعجب از آنها می‏پرسد: (أَتَسْتَبْدِلُونَ ٱلَّذِى هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِى هُوَ خَيْرٌ؛ آنچه بهتر است را با آنچه در درجه پایین‏تری قرار دارد معاوضه می‏نمایید).

رابطه خیر با اعمال و رفتار انسان

قرآن به ‏رغم اعتقاد به نزول خیر از طرف خداوند، اعمال انسان را زمینه‏ساز نزول خیرات می‏داند. به عبارتی انسان با انجام اعمال صالحه، خود را در مسیر نزول خیرات قرار می‏دهد: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ ءَامَنُوا وَ ٱتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ ٱللَّهِ خَيْرٌ لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ؛ و اگر آنها ایمان می‏آوردند و پروا پیشه می‏کردند البته پاداشی که از

هفتاد مرد را برگزید).^۱

فعل «اخترتک» نیز متکلم وحده از فعل ماضی همین صیغه است. این واژه در اصل «اختیرتک» بوده که به دلیل التقاء ساکنین، یاء افتاده و به «اخترتک» تغییر یافته است. صیغه «اخترناهم» متکلم مع الغیر همین فعل و صیغه است.

مجمع البحرین، اخیار را ضد اشرار معنا می‏نماید.^۲ علامه طباطبائی، کلمه «اخیار» را جمع «خیر» و در معنا مقابل «شر» می‏داند.^۳ مرحوم طبرسی «اخیار» را جمع «خیر» با تشدید یاء می‏داند و می‏گوید: اخیار کسانی هستند که کارهای بسیار نیکو انجام می‏دهند.^۴

عدم تشخیص خیر و شر با علم بشری

تشخیص خیر و شر واقعی امور، در توان درک و معرفت محدود بشر نیست. ای‏بسا چیزهایی را خیر می‏دانیم، حال آنکه چنین نیست و ای‏بسا اموری شر پنداشته می‏شوند، حال آنکه خیر در آنها قرار دارد. جنگ همیشه مورد کراهت انسان بوده است، اما همین جنگ گاه برای انسان بهتر از صلح قلمداد می‏شود، اما بشر آن‏قدر احاطه علمی ندارد تا خیر بودن آن را درک کند: (كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَئْا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَئْا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ).^۵

انسان حتی گاهی شر را خیر می‏پندارد و همان‏گونه که برای رسیدن به خیر به درگاه خدا التجا می‏کند، از خداوند برای رسیدن به آن خیر پنداری دست به دعا بر