گردد، یعنی این نجات یافتن امتحانی بوده از طرف خداوند. با این بیان، نعمت از مواد امتحانی قرار می‏گیرد؛ اما اگر این ضمیر به «سُوءَ الْعَذابِ» بازگردد عذاب می‏شود مورد ابتلاء و امتحان الهی. لذا عذاب و مشقتی که با آن شدت در این آیه بیان شده، یکی از امتحانات الهی است. از این جهت در تصویر معنایی قرآن، گاهی دشواری‏ها به عنوان بلاء و امتحان مطرح می‏شوند.

استحقاق عذاب سوء

همواره انسان از طریق یکی از دو نوع مشقت به زحمت می‏افتد:^۱

۱. آلام استحقاقی یا مجازاتی که به آن مکافات عمل نیز گفته می‏شود. این گروه از رنج‏ها انسان را به سبب اعمال قبیح و زشتی که انجام داده مورد رنج و تعب قرار می‏دهد. عبارت تکان‏دهنده «بما کانوا یکسبون» در هشت آیه قرآن ذکر شده که اشاره به این گروه از مشقات دارد. در این هشت مورد، هفت مورد آن بعد از ذکر رسیدن عذاب یا بلاها می‏فرماید: این عقوبت نتیجه کسب خودتان است. برخی از این آیات درباره عذاب اخروی است: (وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ)^۲ و برخی درباره عذاب‏های دنیوی: (فَأَخَذَتْهُمْ صَٰعِقَةُ ٱلْعَذَابِ ٱلْهُونِ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ پس آنها را به کیفر گناهانی که کسب می‏کردند صاعقه عذاب ذلّت‏آور و خفّت‏بار فرا گرفت).^۳ در نظام تصوری قرآن این صاعقه وعذاب خوارکننده، به سبب اعمالی که انجام می‏دادند آنها را دربرمی‏گیرد؛

۲. دسته دوم از رنج‏ها، بلاهای ابتدایی‏اند. آلام ابتدایی، به آلامی می‏گویند

نگه می‏داشتند، و در این کار از جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود).^۱

ازآنجاکه این رخداد میان بنی‏اسرائیل اتفاق افتاده است و از طرفی در انتهای آیه می‏فرماید: «وَفی ذلِکمْ بَلاءٌ» این نتیجه حاصل می‏گردد که این مشقت در دنیا اتفاق افتاده است؛ زیرا عذاب‏های اخروی جنبه امتحانی و بلایی ندارند بلکه در آخرت آنچه از عذاب مطرح می‏شود، چهره عقوبتی و کیفری دارد. بلایی که با رویکرد امتحان بر بنده وارد می‏شود، دنیوی خواهد بود؛ زیرا دنیا محل ابتلا و امتحان است؛ لذا مراد از عذاب بد در این آیه، سختی‏ها و فشارهای دنیوی است.

واژه «یسومونکم» از «سام، یسوم» به معنای «کلّفه» (به سختی انداختن) می‏آید. ابن‏منظور در ادامه می‏گوید: بیشترین کاربرد این لغت در عذاب و شر و ظلم است.^۲ و «یقتلون» از مصدر «تقتیل» به معنای زیاده‏روی در کشتن است؛^۳ زیرا تشدید برای تکثیر مورد استفاده قرار می‏گیرد. فرعونیان برای عدم تحقق تولد موسی دست به قتل‏عام کودکان بنی‏اسرائیل زدند و «یستحیون» از مصدر «استحیاء» به معنای زنده نگاه داشتن برای خدمت به کار می‏رود.^۴

فراهیدی، استعمال واژه «الْبَلَاءُ» را در موضوع خیر و شر می‏داند. او معتقد است؛ ابتلای بندگان در بلاء حسن و بلاء سیئ است.^۵ برخی «ذلک» را اشاره به «انجینا» یا «العذاب» دانسته‏اند.^۶ اگر ضمیر «ذلک» به «أَنْجَیناکمْ» باز