«تحبوا» و «تکرهوا» برای خیر و شر به این نتیجه می‏رسیم که آیه ذکرشده علی‏رغم عدم پذیرش این نوع تلقی از خیر و شر بیان می‏دارد: گاهی آنچه پسندیده انسان است و موجبات خرسندی او را فراهم آورد، «شر» و گاهی آنچه ناپسند است و موجب ناخرسندی بشر گردد «خیر» می‏باشد. راغب اصفهانی نیز همین معنا را برای خیر و شر در نظر دارد.^۱

بیان معنای جانشینی

گاهی به دلیل وجود ارتباطی میان دو یا چند واژه، واژه‏ای می‏تواند به جای واژه دیگر به کار برده شود. این ارتباط را ارتباط جانشینی نامیده‏اند.^۲ البته نباید انتظار داشت واژه‏ای همه ابعاد مفهومی واژه دیگر را پوشش دهد؛ زیرا هم‏معنایی به طور کامل در هیچ زبانی وجود ندارد.^۳ مثلاً در مکالمات فارسی‏زبانان واژگان ماشین و اتومبیل دو واژه‏ای هستند که می‏توانند به جای یکدیگر استعمال شوند؛ اما این بدان معنا نیست که این دو واژه به یک معنا هستند، زیرا در برخی موارد استعمال واژه اتومبیل به جای ماشین صحیح نیست؛ همانند ماشین لباس‏شویی که نمی‏توان به جای آن اتومبیل لباس‏شویی به کار برد.

واژه کبد

واژه «کبد» یکی از واژگان قرآنی است که بُعد دشواری پدیده شر را در ضمن خود دارد: (لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَانَ فِى كَبَدٍ؛ به تحقیق ما انسان را در مشقت آفریده‏ایم).^۴ «الکبد» در لغت «شدة العیش» به معنای مشقت در زندگی آمده

فصل سوم

تبیین شر در تحلیل واژگان جانشین

واژگان هم‏بسته «شر» در آیات قرآن

در ادبیات قرآنی، برخی کلمات در قالب واژگان جانشین واژه «شر» استعمال شده‏اند و هم‏معنایی نسبی با واژه شر دارند. اثبات جانشینی برای واژگان خاص، مطلبی است که نخست باید بررسی گردد. این فصل بر آن است تا با تحلیل معناشناختیِ این گروه از واژگان، چهره‏ای روشن‏تر از «شر» ارائه کند و جهان‏بینی قرآن را درباره شر تحلیل نماید.

واژه «شر» دارای معانی گوناگون است، ولی ازآنجاکه موضوع این پژوهش «تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن» است و مباحث این تحقیق ناظر به مباحث مسئله شرور می‏باشد، باید معنایی از شر در نظر گرفته شود که از طرفی برخاسته از آیات قرآن باشد و از جهتی با معنای اصطلاحی مسئله شرور هماهنگی داشته باشد.

قرآن درباره «شر» می‏فرماید: (عَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَئْا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَئْا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ).^۱ طبق قاعده «تعرف الاشیاء باضدادها» از تقابل میان واژگان