می‏باشد، همان‏گونه که برخی^۱ مفسران گفته‏اند؟

آنچه مسلم است مراد، بنی‏آدم نیست؛ زیرا در سوره معارج وقتی صحبت از مس شر می‏شود، می‏فرماید: (إِنَّ ٱلْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ ٱلْخَيْرُ مَنُوعًا؛ انسان به غایت حریص و کم‏طاقت آفریده شده. چون او را ضرر و آسیب رسد سخت بی‏تابی‏می‏کند؛ و چون خیری بدو رسد سخت بخیل و نابخشنده می‏گردد).^۲ وقتی صحبت از انسان و رسیدن شر به او می‏شود، برخی را استثنا نموده، می‏فرماید: (اِلَّا الْمُصَلّٖینَ).^۳ لذا به این نتیجه می‏رسیم که برخورد همه انسان‏ها موقع رسیدن شر، به طور یکسان نبوده و مورد مذمت قرآن واقع نمی‏گردند. پس در آیه مورد بحث نیز مراد از انسان، همه بنی‏بشر نخواهد بود.

علامه طباطبائی می‏نویسد:

این دو حالت به حالت عادی و حالت فطری انسان بازمی‏گردد. به عبارتی هنگامی انسان در مواجهه با سختی‏ها ناامید می‏شود که خود را درگیر اسباب مادی می‏کند و غافل از مسبب‏الاسباب شده باشد؛ لذا هنگام سختی ناامید و مأیوس می‏گردد؛ اما هر گاه متوجه علت‏العلل هستی باشد، هنگام رسیدن سختی‏ها، متوجه پروردگار عقده‏گشا شده، از او مدد می‏جوید. لذا این دو حالت از توجه انسان به اسباب عادی یا توجه او به حکم فطرت ناشی می‏شود.^۴

آنچه ما در این بحث از علامه برای ادعای خویش استفاده می‏کنیم، این است که توجه انسان‏ها به اسباب مادی و التفات آنها به حکم فطرت در همگی یکسان نیست. برخی انسان‏ها به دلیل غوطه‏ور شدن در ماده و مادیات، نور

خداوند تعالی در آیات میانی سوره اسرا، ضمن بیان وصفی از اوصاف انسان می‏گوید: هنگامی که به انسان نعمتی می‏دهیم، از ما دوری می‏جوید و هنگامی که شری به او می‏رسد ناامید می‏شود: (وَاِݣݣذݢݢآٰ اَنْعَمݨْناٰ عَلَى الْاِںݧݐْساٰنِ اَعْرݨݨَضَ وَنَݘاٰى بِجاٰنِبِهٖ وَاِݣݣدݩݩݐݢݢاٰ مَسݩَّݡهݩُ الشَّرُّ كاٰنَ یݦَݘݧݧُوسًا؛ و چون انسان را نعمت بخشیم اعراض می‏کند و خود را از ما دور می‏سازد و چون او را شرّی در رسد سخت نومید می‏گردد).

دعا هنگامی معنا می‏یابد که انسان امید داشته باشد؛ حتی امیدی بسیار اندک. وقتی فرد کاملاً ناامید شد، دیگر داعی‏ برای دعا کردن ندارد. ازاین‏روی این دو گروه آیات، دو گونه متفاوت از تأثیرگذاری رنج را بیان می‏دارند.

با توجه به آیه مذکور و آیات مشابه، نکاتی چند حاصل می‏شود که بسیار سودمند و قابل توجه‏اند:

از تقابل «أَنْعَمْنا» با واژه «الشَّرُّ» استفاده می‏شود که آیه در صدد بیان برخورد دوگانه و متقابل انسان در مواجهه با دو حالت متقابل است: تعامل انسان هنگام رسیدن نعمت و برخورد او هنگام رسیدن شر. از این تقابل استفاده می‏شود که مراد از شر در اینجا نقطه مقابل نعمت است که همان نقمت باشد.

در آیه مذکور وقتی صحبت از دادن نعمت می‏شود، خداوند سبحان می‏فرماید: «أَنْعَمْنا»؛ ما به انسان نعمت دادیم؛ اما هنگام بیان شر می‏فرماید: «مَسَّهُ الشَّرُّ». به عبارتی رسیدن نعمت را به خود استناد داده، می‏فرماید: «هنگامی که ما به انسان نعمت دادیم»، اما درباره شر می‏فرماید: «هنگامی که شری به انسان می‏رسد». لذا رسیدن شر را به خود استناد نمی‏دهد.

مراد از انسان در این آیه چه کسانی هستند؟ آیا مراد همان‏گونه که از ابن‏عباس نقل شده^۱ تنها ولید بن مغیره است؟ یا مراد نوع و جنس انسان