معناشناسی شر در همنشینی با واژه بخل

اموال گاهی در قرآن به خیر تعبیر می‏شود: (كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا؛ بر شما مسلمانان واجب شد که وقتی مرگتان نزدیک می‏شود و خیری از شما می‏ماند...).^۱ اما اگر اموال طوق عذاب شده به گردن صاحب مال انداخته شد، در جهان‏بینی الهی دیگر خیر تلقی نخواهد شد: (وَلاٰ یَݡحݧْسݧَݡبَنݧَّ الَّذٖینَ یَٮݫݓݧݧْحݦݩݩݐَلُونَ بِمآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضݨْلِهٖ هُوَ خَیْرًا لݠَهݧݧݩݩُمݨݨْ٭ݦݦݦݩۖ بَلْ هُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݠَهݧݧݩݩُمݨݨ سَیُطَوݨݨَّٯݧݑُونَ ماٰ بَخِلُوا بِهٖ یݦَوݨْمݩݩَ الݠݨْٯݧݨݑِیاٰمݧَݡةِ؛ و کسانی که به آنچه خدا از فضل و رحمتش به آنها داده بخل می‏ورزند گمان نکنند که آن بخل به خیر آنهاست، بلکه شری برای آنها خواهد بود، به‏زودی آنچه بدان بخل ورزیده‏اند در روز قیامت طوق گردنشان می‏شود).^۲

همنشینی کلمه «سیطوقون» با واژه «شر» به علت شر بودن اموال اشاره دارد. اموال به خودی خود شر نیستند، بلکه همان‏گونه که بیان کردیم، قرآن گاهی از آن به خیر تعبیر می‏کند؛ اما ازآنجاکه برخی با جمع‏آوری و بخل و حتی گاهی با امر به بخل و کتمان فضل الهی دچار فساد مالی می‏گردند، خداوند مال را شر معرفی می‏نماید: (ٱَلݧݩَّذٖینَ یَٮݫݓݧݧْحݦݩݩݐَلُونَ وَیَاݩݘْمُرُونَ الںݩݦݩݐݨّاٰسَ بِالْبُخْلِ وَىݫݫݔݧݩَكݨْٮݧݩݩݧݑُمݧݧݧُونَ مآٰ ءاٰٮݧݑݧݧݧݧݩݩݩݧݩٰىهݧُمُ اللّٰهُ مِنݨْ فَضْلِهٖ؛ کسانی که بخل می‏ورزند و مردم را نیز به بخل امر می‏کنند و آنچه را که خداوند از فضل و بخشش خود بدانها داده کتمان می‏کنند).^۳ به تعبیری آنها آنچه برای خداست، از آن خود می‏دانند و از مصرف صحیح آن سر باز می‏زنند. این اموال طوق لعنت شده گردن آنها را می‏گیرد.

نکته قابل توجه در این بخش اینکه خداوند در صدر و ذیل آیه تصریح دارد

اگر خدا در فرستادن عذابشان عجله کند، آن‏طور که در خیر خود عجله دارند، مرگشان فرامی‏رسد. کسانی را که به ما و به دیدار ما در قیامت ایمان ندارند، در طغیانشان رها می‏کنیم تا همچنان سرگردان باشند.

عجله کردن یکی از سنت‏های بشر است؛ حال آنکه سنت الهی بردباری و عمل نمودن حکیمانه است. ازاین‏روی آن‏گونه که بشر برای رسیدن به خیر شتاب‏زده عمل می‏کند، خداوند حکیم عمل نمی‏کند؛ بلکه نظام عالم را طبق سنت خویش، حکیمانه و بر اساس مصالح بندگان سامان می‏بخشد.

در آیه مذکور شر در مقابل خیر قرار می‏گیرد. مراد از خیر در این آیه، منافع دنیوی معرفی می‏گردد. ازاین‏روی استفاده می‏کنیم مراد از شر در این آیه نیز چیزی است که منجر به مرگ می‏شود؛ زیرا خداوند می‏فرماید: اگر در رساندن شر به آنها عجله می‏کردیم، اجل آنها می‏رسید: (لَٯݧݑُضِیݦَ اِلَیݨݧݧْهِمݨْ اَجَلُهݩݩݧُم).

مردم برای منافع دنیوی خویش استعجال دارند. خداوند می‏فرماید اگر همان‏گونه که مردم در رسیدن خیر عجله دارند من نیز در شررسانی عجله می‏کردم، رشته حیات آنها پاره می‏شد و حال آنکه هر فردی اجلی مشخص دارد که البته آن زمان که فرا برسد امر الهی نیز اجرا می‏گردد: (وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ؛ و برای هر ملت و گروهی مدتی است پس چون مدتشان به سر رسد ساعتی از آن تأخیر نخواهند کرد و پیشی نیز نمی‏گیرند).^۱‏

مردم در چه امری شتاب‏زده عمل می‏کنند؟ مراد آیه عجله در جلب منافع دنیوی است. لذا خداوند در مقابل منافع دنیوی، عجله در مضار دنیوی را گوشزد می‏کند و شر موجود در این آیه، چیزی معرفی می‏گردد که منجر به مرگ می‏شود.