اعتزال‌گرایان نوبختی را به صراحت نقد نکرده‌اند، در حالی که همین قمیان به افکار و اندیشه‌های جریان آزاداندیش هشام‌‌بن ‌حکم به شدت انتقاد داشتند. به نظر می‌رسد که اساساً قمی‌های حدیث‌‌گرا در مباحث اختلاف برانگیز کلامی، هیچ‌گونه مبنای مشترکی با نوبختیان اعتزال‌گرا نداشته‌اند و از این رو با آنان درگیر نمی‌شدند. اما با هشام‌گرایانی که در پرتو حدیث و معارف اهل بیت علیهم السلام نظریه‌پردازی می‌کردند، دارای مبانی مشترک بوده‌اند، از این رو به آسانی با آنها وارد گفت‌‌وگو می‌شدند.

شاگردان اعتزال‌‌گرای نوبختیان

نوبختیان اعتزال‌گرا در عرصه دانش کلام، شاگردان اندکی را پرورش داده بودند، که آنان نیز مانند مشایخ ‌نوبختی‌ خود به معتزله تمایل داشتند. البته ‌با حضور پررنگ حدیث‌‌گرایان در بغداد، عده‌‌ای از شاگردان اعتزال‌گرای نوبختیان منزوی شدند و عده‌‌ای نیز بغداد را ترک کردند. یکی از شاگردان مطرح نوبختیان، فردی خراسانی تبار به نام ابوالجیش مظفربن ‌محمدبن‌ احمد بلخی (م.۳۶۷ق) است، ^۱ که از او با تعبیر «من غلمان ابی‌سهل» نام برده‌اند.^۲ با توجه به سن وی به نظر می‌رسد که در ایام جوانی، ابوسهل نوبختی (م.۳۱۱ق) را درک کرده است؛ حال در این مدت به چه میزان از ابوسهل کهن‌‌سال بهره علمی برده است، جای بررسی دارد.‌ در منابع از فعالیت‌های کلامی و حتیٰ حضور ابوالجیش بلخی در بغداد، در نیمه نخست سده چهارم، سخنی به میان نیامده است. تنها گزارشی که در دست داریم این است که در سال ۳۶۰ قمری در نشستی که عزالدوله بختیار دیلمی (ح.۳۵۶-۳۶۷) فرمانروای بویهی بغداد با حضور جمعی از اندیشمندان معتزلی، چون علی‌‌بن ‌عیسیٰ رمانی و ابوعبداللّه بصری تشکیل داده بود، ابوالجیش بلخی در آن

بود، با ورود حدیث‌گرایان قمی‌ به بغداد - در اوایل سده چهارم -‌، نباید تعالیم و اندیشه‌های آنان کم رنگ و شاگردان‌‌شان در جامعه امامیه بغداد منزوی می‌‌شدند. (پس از این درباره انزوای شاگردان نوبختیان هم سخن خواهیم گفت). با حضور پررنگ حدیث‌گرایان قمی به عنوان پرچم‌‌داران اصیل معارف اهل بیت علیهم السلام، اندیشه و آرای اعتزال‌گرایان نوبختی، بیش از نیم قرن در میان امامیه بغداد مهجور واقع شد. تا آنکه شیخ مفید در نیمه دوم سده چهارم هجری، بر اثر ارتباط با عده کمی از شاگردان و هواداران نوبختی‌ها، بار دیگر برخی اندیشه‌های آنان را بازخوانی کرده و باز نشر داد. به نظر می‌رسد که بسیاری از آثار خردورزان اعتزال‌‌گرای نوبختی نیز، در بازه زمانی یاد شده، به دلیل حضور عالمان قمی در بغداد از میان رفته است. از این که شیخ مفید غیر از کتاب عمومیالآراء و الدیانات ابومحمد نوبختی و کتاب التنبیه فی الامامه ابوسهل نوبختی در موضوع امامت، ^۱ اثر دیگری از بنی‌‌نوبخت را در دست داشته است، نشانه‌ای نداریم. احتمالاً نقل قول‌های شیخ مفید از اندیشه‌های کلامی آنها، از طریق ابوالجیش بلخی و یا از سایر معتزلیان غیر شیعی بوده است؛ زیرا می‌دانیم که شیخ مفید، آثار مشایخ قمی و غیر قمی را در اختیار داشته و حتیٰ بعضی از آنها را تدریس می‌کرده، ولی او از آثار مهم کلامی نوبختی هیچ‌ نامی نبرده ‌است.

افزون بر این، شاگردان فهرست‌‌نگار شیخ مفید چون شیخ طوسی و نجاشی بغدادی نیز در یادآوری تألیفات ابوسهل و ابومحمد نوبختی، هیچ ‌گونه طریقی به آن آثار ارائه نکرده‌اند. اینکه گفته شده محمد‌‌بن ‌یعقوب کلینی محدث سرشناس امامیه، کتاب حدیثی- کلامی کافی را برای مقابله با عقل‌گرایان نوبختی در بغداد عرضه کرده است، سخنی دور از واقعیت نیست.^۲ البته قمیانِ حدیث‌گرا، آرا و دیدگاه‌های کلامی