81
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

اسلاف فکریِ این افراد، موجب چنین ارتباطاتی شده است.

امتداد جریان کلامی هشام (از نیمه سده سوم تا نیمه سده چهارم)

هر چند عمده فعالیت‌های جریان فکری هشام‌‌بن‌ حکم در بغداد، اواخر سده دوم و نیمه نخست سده سوم هجری بوده است، اما برخی حامیان این جریان نیز در نیمه دوم سده سوم و نیمه اول سده چهارم در بغداد فعالیت داشتند و می‌کوشیدند در جامعه اعتزال‌گرای آن روزگار، در برابر اتهامات ناروا از هشام‌‌بن‌ حکم دفاع نمایند.۱ ابومحمد نوبختی از متکلمان اعتزال‌‌گرای امامیه در بغداد با بعضی از هواداران هشام‌‌بن ‌حکم - ظاهراً در بغداد - درباره اتهامات هشام، مناظره و گفت‌‌وگو داشته است.۲ باید اعتراف کرد که در این بازه زمانی، طرفداران هشام‌‌بن‌ حکم در بغداد اندک بودند و فضای اعتزال‌‌گرایی، بیش از پیش موجب به حاشیه رفتن بقایای هشام‌‌گرایان در بغداد شده بود. با این وجود می‌توان در این دوره به دو شخصیت مهم که متأثر از اندیشه هشام‌‌بن‌ حکم بوده‌اند اشاره کرد:

یکی از هواداران هشام‌‌بن‌ حکم در نیمه سده سوم هجری، ابوجعفر یا ابوعبداللّه محمدبن موسیٰ‌‌بن عیسیٰ معروف به سمّان، شاگرد محمدبن ‌عیسی‌‌بن‌ عبید یقطینی می‌باشد. او اصالتاً اهل همدان و از ولایت جبال بود، ولی مباحثات علمی خویش را در عراق به ویژه در بغداد پیگیری می‌کرد.۳ هر چند از آرا و دیدگاه کلامی سمّان همدانی آگاهی کاملی نداریم، امّا برخی گزارش‌ها نشان از آن دارند که وی به جریان فکری هشام‌‌بن‌ حکم و یونس‌بن عبدالرحمان متمایل بوده است. او ضمن نقل دو گزارش، از تقابل فکری هشام‌‌بن حکم و یونس‌‌بن‌ عبدالرحمان با هشام‌‌بن سالم

1.. ابن‌تیمیه، بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیه، ج۱، ص۴۱۰-۴۱۱.

2.. همان، ص۴۱۱.

3.. دربارۀ این شخصیت نک: موسوی تنیانی، «متکلمان ناشناختۀ امامی بغداد»، ص۷۲.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
80

نگریستن کتاب یوم و لیله از یونس، فرموده است: «هذا دینی و دین آبائی و هو الحق كله».۱ افزون بر این گزارشی در دست است که نشان می‌دهد، ابوهاشم جعفری (م.۲۶۱ق) تا اواخر عمر خود در برخی مسائل کلامی به دیدگاه هشام‌‌بن‌ حکم گرایش داشته است. او می‌گوید که در مجلسی محمدبن‌ صالح ارمنی (ش.۲۶۰ق) درباره آیه شریفه (یمْحُو اللّه مَا یشَاءُ وَیثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ) از امام حسن عسکری علیه السلام پرسش کرد. امام علیه السلام در پاسخ وی فرمود: «آیا خداوند چیزی را که بوده است محو می‌کند و آیا چیزی را که نبوده است اثبات می‌کند»؟ در این هنگام ابوهاشم جعفری که در آنجا بوده با خود می‌گوید که این برخلاف قول هشام‌‌بن‌ حکم است که باور دارد خداوند به اشیای پیش از تحقق علم ندارد. در این لحظه حضرت از گوشه چشم، نگاه تندی به ابوهاشم کرد و فرمود: «خداوند متعال قبل از تحقق اشیا به آن علم دارد. او خالق بود قبل از آنکه مخلوقی باشد، او رب بود قبل از آنکه مربوبی باشد و قادر بود قبل از آنکه مقدوری باشد».۲

با تکیه به این گزارش می‌توان گفت که ابوهاشم درباره علم‌‌ باری‌تعالیٰ به دیدگاه هشام‌‌بن‌ حکم باور داشته و از این‌رو مورد عتاب امام حسن عسکری علیه السلام قرار‌گرفته است.

باید افزود که عده‌ای از هشام‌‌گرایان چون فضل‌‌بن‌ شاذان نیشابوری، محمدبن ‌عیسی‌‌بن‌ عبید یقطینی و ابراهیم‌‌بن‌ هاشم با ابوهاشم جعفری مرتبط بوده و از او روایت نقل کرده‌اند.۳ شاید بتوان گفت که طرفداری ابوهاشم جعفری از

1.. همان، ص۷۸۰.

2.. مسعودی، اثبات الوصیة، ۲۴۹؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص۴۳۰-۴۳۱ (با اندکی تلخیص)؛ البته در کتاب اثبات الوصیة به جای هشام ‌بن حکم به اشتباه هشام فوطی ذکر شده است.

3.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۹۹؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص۳۲۹؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۸۶؛ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۸۳، ۸۲۱.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9672
صفحه از 478
پرینت  ارسال به