77
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

این گروه اضافه کرد.۱به گزارش ابن ‌ندیم، او در آغاز، پیرو اندیشه معتزله بود، سپس از این گروه جدا شد.۲ ظاهراً کتاب وی فی تسویه اصحاب الکلام بالعوام نیز در نقد تعالیم معتزلیان بوده است.۳ از گرایش ابوسعید حصری به امامیه اطلاع زیادی نداریم، اما می‌دانیم که وی اثری به نام فضائل علی علیه السلام داشته۴ و قاضی عبدالجبار معتزلی نیز او را در زمره بزرگان متکلم امامیه برشمرده است.۵ باید اذعان کرد که در منابع، گزارش صریحی مبنی بر تأثیرپذیری ابوسعید حصری از اندیشه‌های هشام‌‌بن‌ حکم یافت نمی‌شود، با توجه به ذکر نام او به همراه ابوعیسیٰ وراق، ابوالحسین راوندی و ابوحفص حداد در ردیف هشام‌‌بن‌ حکم از سوی برخی نویسندگان، ۶ متأثر بودن او از افکار هشام را محتمل می‌سازد.

ابوالحسین خیاط معتزلی نیز از شخصی متمایل به امامیه، به نام ابن ‌ذر صیرفی در کنار ابوعیسیٰ وراق و ابوحفص حداد نام برده است که به قِدَم عالم باور داشته ‌است.۷ از این فرد و چگونگی تأثیرپذیری او از امامیه و یا از شخص هشام‌‌بن‌ حکم، هیچ‌ گونه اطلاعی در منابع وجود ندارد.

ابوهاشم جعفری

ابوهاشم داودبن ‌قاسم جعفری بغدادی (م.۲۶۱ق) -از نوادگان جعفر طیار- یکی از چهره‌های شاخص علمی و اجتماعی امامیه در سده سوم در بغداد به شمار

1.. قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۵، ص۱۸-۱۹.

2.. ابن ‌ندیم، الفهرست، ص۲۱۵.

3.. قاضی عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، ج۱، ص۵۱.

4.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۱۵.

5.. همان، ص۲۳۲، ۳۷۱.

6.. خیاط، الأنتصار، ص۲۲۰، ۲۲۴.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
76

از طریق ابوحفص با اندیشه‌های هشام‌‌بن‌ حکم آشنا شده، زیرا او در شمار استادان ابن‌ راوندی قرار داشته است.۱

ابوعیسیٰ وراق و ابوالحسین راوندی - دو تن از متکلمان معتزلی روی‌گردان از معتزله - را نیز باید در زمره پیروان غیر امامی هشام‌‌بن ‌حکم به شمار آورد. هر چند برخی از نویسندگان کوشید‌ه‌اند که آن دو را مستبصر و امامی‌‌ مذهب معرفی نمایند.۲ اما می‌دانیم که آن دو برای مخالفت با هم‌کیشان سابق‌‌شان، مدتی خود را به امامیه چسباندند۳ و در درگیری با معتزلیان، از برخی دیدگاه‌های اندیشمندان امامی وام گرفته و بهره بردند.۴ لذا نمی‌توان آنان را به طور قطع، امامی قلمداد کرد. ابوعیسیٰ وراق و ابن‌راوندی در میان متکلمان امامیه، بیش از هر کسی تحت تأثیر هشام‌‌بن‌ حکم بوده‌اند و در بعضی مباحث کلامی از دیدگاه او استفاده کرده‌اند. به عنوان نمونه، گفته شده که در بحث رؤیت باری‌‌تعالی، ابن ‌راوندی با تکیه بر مباحثات هشام‌‌بن حکم، دیدگاه‌‌هایی را بیان کرده است که ابوعلی جبایی نیز کتاب نقض ما یحتج به ابن الراوندی علی ما یسنده الی هشام فی الرّؤیه را در نقد سخنان او نگاشت.۵

شاید بتوان حسن‌‌بن علی بصری معروف به ابوسعید حصری (حضری) را نیز به

1.. خیاط، الأنتصار، ص۱۴۹.

2.. میرزایی، «نقش معتزلیان شیعه شده در گرایش کلام امامیه به اعتزال»، ص۳۴، ۳۸-۴۱.

3.. ابوالحسن اشعری مقالات‌‌نگار مشهور پس از نام بردن از اندیشمندان امامیه با تعبیری دقیق دربارۀ ابوعیسیٰ وراق و ابن‌راوندی می‌گوید: «قد انتحلهم (امامیه) ابو عیسى الورّاق و ابن الراوندى و ألّفا لهم كتبا فى الامامة». (اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۶۴) با توجه به واژۀ انتحال نمی‌توان آن دو را در زمرۀ متکلمان امامیه قرار داد. حتی او ابن راوندی را در زمرۀ پیروان بشر مریسی مرجئی قرار داده است. (اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۱۴۰).

4.. خیاط درباره ابوالحسین راوندی می‌نویسد: «... مال الی الرافضه اذ لم یجد فرقة الامه تقبله، فوضع لهم کتابه فی الامامة و تقرب الیهم بالکذب علی المعتزلة». (خیاط، الأنتصار، ص۱۶۰).

5.. ابن‌ساعی، الدر الثمین، ص۱۶۶، البته در متن به جای الرؤیه به اشتباه الروایه آمده است. بعید نمی‌نماید که ابوعلی جبایی این اثر را در نقد کتاب حکایة علل هشام فی الجسم و الرویه و یا کتاب الاحتجاج لهشام بن حکم از ابن راوندی (ابن ندیم، الفهرست، ص۲۱۷) نگاشته باشد.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9364
صفحه از 478
پرینت  ارسال به