411
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

را در خراسان و ماوراءالنهر انتشار داد. او بسیاری از منقولات اسحاق‌بن‌ محمد بصری را كه كشی از او با تعبیر «ركن من اركانهم(غلات)» یاد می‌كند، ۱ در خراسان رواج داد. وی با حسن‌بن‌ علی السجاده - غالی پرآوازه - نیز ارتباط داشته و از وی حدیث شنیده است؛۲ با وجود این، بلخی در نقد غالیان مذموم، اخباری را نقل كرده كه كشی در مواردی، فراوان از آن در كتاب خویش بهره برده است.۳

به نظر می‌رسد، محیط خراسان برای نشر افكار جریان متهم به غلو، مناسب‌‌تر از دیگر مراكز امامی‌نشین بوده است؛ از این رو، بعضی از غلو‌گرایان به آن دیار رفت ‌و ‌آمد می‌كردند. حسن‌بن ‌خَرّزاد قمی كه در عقیده تندروی داشته است، ۴ نیز به كش رفته و در آنجا مقیم شد.۵ حسین‌بن‌ عبیداللّه محرّر - شوهر خواهر وی - نیز به اتهام غلو از قم اخراج گردید، ۶ ولی از عزیمت او به ماوراءالنهر چیزی دانسته نیست.

ظاهراً محمد‌بن ‌بحر رهنی كرمانی - از متكلمان متهم به ارتفاع - كه كشی از او با عنوان «غالی كینه‌توز» نام می‌برد، با خراسانیان مرتبط بوده و نیز سفری به آن دیار داشته است.۷ گفتنی است، آثار رهنی نیز در خراسان با اقبال بیشتری رو به ‌رو بوده است.۸ اَحْكَم‌بن‌ بشار مروزی كه كشی با تعبیر «غالٍ لا شیء» (غالی بی‌ارزشی كه نباید به او توجه كرد) از وی یاد می‌كند، نیز به بغداد رفت‌ و ‌آمد داشته و برخی از هم‌فكرانش، اخبار وی را در خراسان ترویج می‌كردند.۹

1.. همان، ص۶۱۳.

2.. همان، ص۷۰۹، ۸۴۱.

3.. همان، ص۸۰۳-۸۰۶، ۸۲۸.

4.. نجاشی، رجال، ص۴۴.

5.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۲۱.

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۹۹.

7.. همان، ج۱، ص۳۶۲.

8.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۱۷.

9.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۹-۸۴۰.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
410

بنا بر گزارشی تاریخی در زمان مأمون عباسی، به سال ۲۰۲قمری موسیٰ‌بن عمران - والی شیعی‌مذهب بلخ - به دلیل فرمانِ افزودن شهادت ثالثه در اذان، جان خود را از دست داد.۱ از آموزه‌های این گروه در خراسان اطلاعات اندكی وجود دارد؛ آنها در زمینه علم ائمه علیهم السلام اعتقادی ویژه داشتند، كه مخالفت فضل‌بن‌ شاذان را برانگیخته بود.۲ منصور حلاج (م.۳۰۹ق) - صوفی مشهور که می‌کوشید در میان امامیه هوادارانی پیدا کند - مدتی را در ماوراءالنهر به سر برده است.۳ ولی از ارتباط او با امامیان آن سامان اطلاعی نداریم. در بعضی منابع فرقه‌نگاری، از حضور برخی غالیان کیسانی در ماوراءالنهر و در سرزمین ترکستان سخن به میان آمده است که قابل تأمل می‌باشد.۴

نكته جالب توجه اینكه از حضور غالیان مطرود در خراسان و ماوراءالنهر گزارشی نشده است، در حالی كه این غلات در سایر مناطق امامی‌نشین، چون عراق و حتیٰ قم حضور داشته‌اند. می‌دانیم که رهبران فکری این جریان در خراسان و ماوراءالنهر با شخصیت‌های مشهور متهم به غلو در آن نواحی مرتبط بوده‌اند.۵ به گزارش ابوعمرو کشی، کتابی از غالیان به نام الدور در ماوراءالنهر بوده که در آن، از برخی سران متهم به غلو تمجید شده بود.۶ بعید نمی‌نماید این اثر از عراق و شهر کوفه - پایگاه غلات در سده دوم - به خراسان و ماوراءالنهر منتقل شده باشد.

به هر روی میان متهمان به غلو عراق و خراسان، ارتباط برقرار بوده است. نصر‌بن‌ صباح بلخی - از علمای شاخص این گروه در خراسان - میراث غالیان عراق

1.. بلخی، فضائل بلخ، ص۳۸؛ البته «شهادت ثالثه» در این منبع «اشهد ان علیاً رسول اللّه» گزارش شده است.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۱۹-۸۲۰.

3.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۳۱۵.

4.. ابوتمام نیشابوری، کتاب الشجرة، ص۱۰۰.

5.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۷۱؛ ج۲، ص۴۴۳، ۴۴۷.

6.. همان، ج۲، ص۸۴۹.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9501
صفحه از 478
پرینت  ارسال به