397
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

ناشی اصغر - متکلم عقل‌گرای امامیه - در عرصه فقه ظاهرگرا بوده است.۱ ظاهراً فضای اجتهادستیزی امامیان در عراق موجب شد، ابن‌ جنید بیش از پیش با خراسانیانِ پیرو فضل ارتباط برقرار کند.

از تداوم گرایش فقهی فضل در نیشابور، گزارش صریحی در دست نیست؛ اما با توجه به حضور شاگردان وی در آن ناحیه می‌توان گفت، این خط فقهی سال‌ها پس از مرگ فضل امتداد داشته است. در نیمه دوم سده چهارم ابومحمد علوی زباری (پیش‌تر از او سخن گفتیم) - از فقهای برجسته امامیه - در نیشابور مشغول فعالیت بود.۲ او از طریق پدر و عمویش به آثار و افکار فضل دسترسی داشته است. علوی در موضوع قیاس و اجتهاد، بسیار بحث و گفت‌وگو می‌کرد۳ و كتاب ابطال القیاس را نیز در این زمینه به نگارش درآورد.۴

به روشنی دانسته نیست كه آیا او تنها مسئله قیاس مذموم را مردود می‌دانسته، یا هر گونه قیاس و اجتهاد را رد می‌كرده است؟ بعید نمی‌نماید كه ابومحمد علوی، قیاس مذموم و مورد نظر اهل سنت را نقد می‌کرده است، چه آن ‌كه او دو كتاب الایضاح فی المسح علی الخفین و فی المسح علی الرجلین در موضوع اختلاف‌ برانگیز امامیه و اهل سنت را نیز تألیف كرده بود.۵ به هر روی، وابستگی وی به گرایش فقهی فضل شواهد بیشتری می‌طلبد. از گسترش این جریان فقهی در ماوراءالنهر گزارشی در دست نیست؛ هر چند عیاشی كتاب‌های بسیاری در ابواب فقهی تألیف كرده و روایات فقهی - گاهی با اسناد فضل و یونس - را نقل نموده است. او نزد ابن‌ فضال - فقیه كوفی - تلمذ كرده و وی را فقیه‌تر از هم‌عصرانش

1.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۵۳.

2.. نجاشی، رجال، ص۴۴۲.

3.. ابن‌فندق، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج۲، ص۴۹۸.

4.. همان، ص۴۴۲-۴۴۳.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
396

ستره اهل العناد من الروایة عن ائمه العتره فی امر الاجتهاد را نگاشت و علمای مخالف خود را به نافهمی و حتیٰ پنهان‌کاری در موضوع اجتهاد و قیاس متهم کرد.۱ به نظر می‌رسد، ابن‌جنید در به کار‌گیری از روش اجتهاد و یا قیاس در استنباط احکام شرعی زیاده‌روی می‌کرد. او به نوعی، از گرایش فقهیِ یونس و فضل فاصله گرفت و در استفاده از عقل، پا را از اسلاف خویش فراتر نهاد؛ تا جایی‌ که یکی از سنّیان نیشابور، قیاس‌گری وی را همانند روش قیاسی ابوحنیفه دانسته است؛ شیخ مفید نیز - به رغم دفاع از ابن ‌جنید در برابر اتهامات آن سنی - این اتهام را پذیرفته است.۲ به نقل شیخ مفید، او حتیٰ سخنان ائمه علیهم السلام را به دلیل اجتهاد و رأی آنان می‏پذیرفت و اختلاف روایات را حاصل اجتهاد امامان علیهم السلام می‌‌دانست؛۳ از این رو، شیخ مفید کتاب النقض علی ابن‌جنید فی اجتهاد الرأی را در نقد وی نوشت.۴ به هر روی، دیدگاه فقهی ابن‌ جنید نیز مانند ابن ‌ابی‌عقیل در فضای خراسان، به‌ویژه شهر نیشابور مورد توجه قرار گرفت. ابن‌ جنید در سال ۳۴۰ قمری با سفر به نیشابور، با استقبال گرم امامیان این شهر مواجه گردید؛ حتیٰ پس از مراجعه به بغداد نیز شیعیان نیشابور با ارسال وجوهات شرعی، ارتباط خویش را با وی حفظ کردند.۵

به نظر می‌رسد، محیط عراق و شهر بغداد برای ادامه حیات این جریان فقهی امامیه از سوی سایر جریان‌های امامی نا‌مناسب بوده است و به آن روی خوش نشان نمی‌دادند. عقل‌گرایانی چون نوبختیان، تا نقل‌گراهایی چون ابوالقاسم كوفی و عبداللّه زبیری در عراق، در ردّ موضوع اجتهاد و قیاس، آثاری را تألیف کردند؛۶ حتیٰ

1.. نجاشی، رجال، ص۳۸۷.

2.. شیخ مفید، مسائل الصاغانیة، ص۵۸-۵۹.

3.. شیخ مفید، مسائل السرویة، ص۷۵.

4.. نجاشی، رجال، ص۴۰۲.

5.. شیخ مفید، مسائل الصاغانیة، ص۵۶-۵۸.

6.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۵؛ نجاشی، رجال، ص۲۲۰، ۲۲۶.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9657
صفحه از 478
پرینت  ارسال به