ترویج آرای اعتزالی پرداخت.۱ با فعالیت‌های کلامی ابوالقاسم بلخی (م.۳۱۹ق) - از رهبران برجسته معتزله بغداد - در خراسان، تفکر اعتزالی بیش از پیش در آن سامان تقویت شده و گسترش یافت و بسیاری از خراسانیان با تلاش‌های ابوالقاسم بلخی به اعتزال گرویدند.۲
از این رو می‌بینیم که در سده چهارم هجری، شمار قابل توجهی از جمعیت شهر بزرگ نیشابور را معتزلیان تشکیل می‌دادند.۳ همچنین شهر بلخ - از شهرهای مهم خراسان - نیز در این بازه زمانی از مراکز مهم معتزله به شمار می‌رفته است که علاقه‌‌مندان افکار معتزلی، بدان سو عزیمت می‌کردند.۴ یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های معتزلی خراسان، ابوعلی بلخی می‌باشد که از جایگاه ممتازی نزد معتزلیان برخوردار بوده است.۵
باید افزود که علاوه بر معتزله بغداد به رهبری ابوالقاسم بلخی در خراسان، اندیشه معتزله بصره نیز در خراسان و ماوراءالنهر کم و بیش رواج داشته است، که در این زمینه می‌توان به ابوسعید اشروسنی، ابوالفضل کشی و ابوالفضل خجندی از شاگردان مطرح ابوعلی جبایی اشاره کرد.۶ افزون بر این، متکلمان دیگری چون ابوبکر بخاری، حسین‌بن علی نیشابوری، ابوسهل زجاجی نیشابوری و ابونصر محمدبن سهل در نشر افکار معتزلی در خراسان نقش آفرین بوده‌اند.۷
1.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۳۷۷، ۳۸۰.
2.. ابن مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۸۸؛ ظاهراً ابوالقاسم بلخی به دلیل سیطرۀ مرجئیان در بلخ، در آنجا بیشتر تأثیرگذار نبوده است. (صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۱۷).
3.. مقدسی، احسن التقاسیم، ص۳۲۳.
4.. ابن مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۱۰۲.
5.. همان.
6.. همان، ص۱۰۱.
7.. همان، ص۱۰۹-۱۱۰، ۱۳۰-۱۳۱.
