343
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

جریان شعرای امامیه در بصره و نقش آنان در دفاع و ترویج باورهای شیعی

از آنجایی‌که بصره از مراکز اصلی جریان‌های‌ فکری در سده‌‌های نخستین به شمار می‌رفته، اشعار اعتقادی و مذهبی نیز در آن شهر رونق چشم‌‌گیری داشته است. در شهر بصره جریان‌های گوناگون کلامی چون خوارج، معتزله و حتیٰ زنادقه در تقویت دیدگاه‌های مذهبی و نقد دیدگاه مخالفان، شعر می‌سرودند.۱ شاعران شیعه نیز در جامعه فرهنگی بصره، در دفاع از اعتقادات و آموزه‌های مذهبی خویش از عنصر شعر بهره می‌بردند. شیعیان بصری تقریباً از نیمه دوم سده اول هجری وارد کارزار شعر مذهبی شدند. ابوالاسود دوئلی بصری - از اصحاب امام علی علیه السلام - از نخستین کسانی است که با ابزار شعر در برابر شاعران معاند اهل بیت‌‌ علیهم السلام در بصره سر برافراشت. وی در دفاع از اهل بیت‌‌ علیهم السلام و در رثای امیرالمؤمنین علیه السلام اشعاری را سروده بود.۲ البته همو به دلیل گرایش‌های شیعی‌ خود و طرفداری از امام علی علیه السلام، هماره در زیر فشار و آزار و اذیت بصریان قرار داشته است. ۳

ابوفراس همام‌بن غالب مشهور به فرزدق، نیز از جمله نخستین شعرای شیعی می‌باشد که در سده اول هجری در عرصه فرهنگی و ادبی بصره فعال بوده است.۴ او از مدافعان امامت و حقانیت اهل بیت‌‌ علیهم السلام به شمار می‌رفته و در این راستا اشعار فراوان و ماندگاری را سروده است.۵

1.. آذرنوش، «بصره»، ج۱۲، ص۲۳۰.

2.. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۲، ص۴۹۷-۴۹۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۱۶؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۷.

3.. همسایگان مخالف ابوالاسود دوئلی خانۀ او را سنگباران می‌کردند، وقتی با اعتراض ابوالاسود مواجه شدند در پاسخ گفتند این کار خداست! که ابوالاسود گفت: دروغ می‌گویید، سنگ خدا به خطا نمی‌رود در حالی که سنگ‌های شما به خطا می‌رود. (ابن الانباری، نزهة الالباء، ص۲۹؛ حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، ص۸۰).

4.. بلاشر، تاریخ الادب العربی، ص۵۸۵؛ فروخ، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۶۴۹-۶۵۰.

5.. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۱، ص۲۴۶-۲۴۸.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
342

اعتقادی مؤمن طاق در منابع یافت می‌شود.۱ حارث‌بن محمد فرزند مؤمن طاق را نیز شخصیتی شعرشناس معرفی کرده‌اند.۲

برخی متکلمان اصحاب ائمه علیهم السلام نیز با شاعران مشهور روزگار خویش، روابط و هم‌نشینی داشته‌اند و حتیٰ بر رویکرد اعتقادی آنان تأثیرگذار بوده‌اند. گفته شده منصوربن سلمه نمری شاعر برجسته مدافع اهل بیت‌‌ علیهم السلام، در آغاز پیرو مذهب خوارج بوده که با گفت‌‌وگو و راهنمایی‌های هشام‌بن حکم - متکلم نامدار و از اصحاب برجسته امام صادق علیه السلام - به مذهب امامیه گرایش پیدا کرده است.۳ پس از دوران حضور نیز اصحاب امامیه در دفاع و تبیین آموزه‌های اعتقادی، از عنصر شعر و بیان منظوم بهره می‌گرفتند. در این زمینه می‌توان به ابوالحسین علی‌‌بن عبداللّه‌‌بن وصیف مشهور به ناشی اصغر - از شاگردان ابوسهل نوبختی - و از متکلمان بزرگ امامیه در سده چهارم اشاره کرد که با تعابیری چون «الشاعر المتکلم»۴ و «فحول الشعراء»۵ وصف شده است.

همچنین فهرست‌‌نگاران، برای ‌شیخ صدوق (م.۳۸۱ق) - اندیشمند شهیر امامیه - اثری به نام کتاب الشعر یاد کرده‌اند.۶ افزون بر این، عالمان امامی در حوزه شعر آثار دیگری نیز پدید آوردند که کتاب معاریض الشعر محمد‌بن مسعود عیاشی و کتاب الشعر و الشعرا احمد‌بن محمد‌بن خالد برقی از آن جمله‌اند.۷

1.. مرزبانی، اخبار شعراء الشیعه، ص۸۹-۹۰؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۷۸.

2.. ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۱۵۹.

3.. حصری قیروانی، زهر الآداب، ج۳، ص۷۰۵.

4.. نجاشی، رجال، ص۲۷۱؛ از آنجایی‌که او در فنون شعر نشو و نما یافته بود، به ناشی ملقب گردیده است. (سمعانی، الانساب، ج۵، ص۴۴۵).

5.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۲۲۲.

6.. نجاشی، رجال، ص۳۹۰.

7.. همان، ص۳۵۱، ۷۷.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9682
صفحه از 478
پرینت  ارسال به