331
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

از سوی دیگر گزارش‌های تقریباً منحصر به فردی درباره رویدادهای پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله و اقدامات عمر در کتاب تاریخ المدینه المنوره۱ و غیر آن به دست داده است۲ که تاریخ‌‌نگاران اهل سنت به دلیل عواقب کلامی‌اش به ندرت از آن اخبار سخن به میان آورده‌اند. افزون بر این ابن ‌شبه نمیری کتابی به نام السقفیه داشته است۳ که به غیر از او و شاگردش ابوبکر جوهری، از سوی نویسندگان عامه کتابی با چنین عنوانی سراغ نداریم بلکه معمولاً نویسندگان شیعی آثاری با این عنوان تألیف می‌کرده‌اند.۴ احتمال می‌رود ابوبکر جوهری در تألیف کتاب السقیفه و فدک از کتاب السقفیه ابن‌ شبه نمیری بهره برده باشد؛ چرا که او در کتاب یاد شده، منقولات ابن‌ شبه را فراوان بازتاب داده است.۵

1.. او از تحریم متعۀ حج و متعۀ نساء توسط عمر، برخلاف سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و اله و نیز بدعت نماز تراویح سخن به میان آورده است (ابن‌شبه، تاریخ مدینة المنورة، ج۲، ص۷۱۳، ۷۱۴، ۷۲۰) همچنین نقل کرده که برای اولین بار اهل کتاب، عمر را فاروق خوانده‌اند. (همان، ص۶۶۲) و عمروعاص برای نخستین بار عمر را امیرالمؤمنین خطاب کرده است. (همان، ص۶۷۹-۶۸۰).

2.. ابن‌شبه به اسنادش از ابن‌عباس خبری را نقل کرده است که در آن گزارش، عمر در گفت‌‌وگو با عبداللّه‌بن عباس به مظلومیت امام علی علیه السلام و غصب خلافت اعتراف کرده و ابن عباس نیز شجاعانه از آن حضرت دفاع نموده است. (ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۳۴۹).

3.. ابن‌ناصرالدین دمشقی، توضیح المشتبه، ج۵، ص۲۸۹؛ همچنین او کتابی در موضوع قیام علویان به نام كتاب محمد و إبراهیم ابنی عبداللّه‌بن حسن تألیف کرده بود که در خور توجه است. (ابن‌ندیم، الفهرست، ص۱۲۵).

4.. در این باره می‌توان به کتاب السقیفه ابومخنف لوط‌بن یحییٰ، کتاب المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده ابان‌بن عیسیٰ بجلی، كتاب السقیفه وبیعه أبى بكر محمد‌بن عمر واقدی، کتاب السقیفه ابراهیم‌بن محمد ثقفی، کتاب السقیفه ابوعیسیٰ وراق اشاره کرد. (ابن‌ندیم، الفهرست، ص۱۱۱؛ نجاشی، رجال، ص۱۷، ۳۲۰، ۳۷۲؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۵۹).

5.. جوهری، السقیفه و فدک، ص۳۹، ۴۵- ۴۶، ۵۲- ۵۴، ۶۴- ۶۵، ۶۸- ۶۹، ۷۲- ۷۳، ۷۵- ۷۷، ۹۲، ۹۴، ۹۹، ۱۰۷- ۱۱۱، ۱۱۴، ۱۱۷- ۱۱۹، ۱۲۱- ۱۲۲، ۱۲۴، ۱۲۷.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
330

اختیار ابن ابی‌الحدید معتزلی (م.۶۵۶ق) و علی‌بن عیسیٰ اربلی (م.۶۹۳ق) بوده است و آن دو در آثارشان از این کتاب استفاده نموده‌اند.۱

با توجه به تأثیرپذیری ابوبکر جوهری از مورخان امامی بصره، در کتاب او اخبار یگانه‌ای مربوط به ماجراهای پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و اله انعکاس داده شده که بخش قابل توجهی از این گزارش‌ها را هیچ ‌گاه نمی‌توان در منابع اهل سنت یافت. او در این اثر منقولات تاریخ‌‌دانان امامی بصره، چون ابوالحسن نوفلی و محمد‌بن زکریا را نیز بازتاب داده است.۲ همچنین در بعضی گزارش‌های تاریخی این کتاب، برخی از اهل بیت علیهم السلام و علویان قرار دارند.۳ افزون بر کتاب السقیفه و فدک، از جوهری روایاتی نیز در فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام در منابع امامیه یافت می‌شود.۴ شاید بتوان گفت تمایلات شیعی جوهری موجب شده است که راویان شیعه به منقولات وی توجه نشان دهند و کسانی چون ابوبکر احمد‌بن عبداللّه دوری وراق (م.۳۷۹ق) و ابوالمفضل محمد‌بن عبداللّه شیبانی (م.۳۸۷ق) به بصره رفته و از او استماع نمایند.۵

گمان می‌رود که ابوزید عمر‌بن شبه نمیری بصری (م.۲۶۲ق) - تاریخ‌‌نگار صاحب نام اهل سنت - از مشایخ ابوبکر جوهری، نیز تا حدودی از جریان تاریخ‌نگاری امامی در بصره متأثر بوده است. می‌دانیم که وی در بصره با اصحاب امامیه چون علی‌بن ‌اسماعیل میثمی۶ و ابوالحسن علی‌بن محمد نوفلی - تاریخ‌نگار امامیه - مرتبط بوده و از نوفلی نیز چیزهایی فرا گرفته است.۷

1.. ابن‌ ابی‌‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص ۲۱؛ ج۱۶، ص۲۳۴، ۲۱۰؛ اربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۱۰۸.

2.. جوهری، السقفیة و فدک، ص۷۰- ۷۱، ۱۰۰، ۱۰۳-۱۰۶، ۱۲۰، ۱۳۰.

3.. همان، ص۶۳، ۶۶-۶۷، ۷۴، ۱۰۰.

4.. شیخ طوسی، الأمالی، ص۵۰۳، ۵۹۴.

5.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۵۰؛ ج۴، ص۴۵۷؛ ج۷، ص۱۷۳؛ خطیب بغدادی، تقیید العلم، ص۳۹؛ شیخ طوسی، الأمالی، ص۵۰۳، ۵۹۴.

6.. تنوخی، الفرج بعد الشدة، ج۳، ص۱۵۰.

7.. به عنوان نمونه ابن شبه نمیری از طریق علی‌بن محمد نوفلی نقل می‌کند: که امیرالمؤمنین علیه السلام در واپسین لحظات عمرش، خطاب به همسرش امامه بنت ابی‌العاص فرمود: «إنی لا آمن أن یخطبك هذا الطاغیة بعد موتی یعنی معاویه» (ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۸۹؛ ابن حجر، الاصابة، ج۸، ص۲۵).

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9664
صفحه از 478
پرینت  ارسال به