پنداشته‌اند.۱ برخی بر این باورند که شیعه‌گرایی در کوفه، زادگاه بشربن معتمر کوفی - مؤسس مدرسه اعتزالی بغداد - در گرایش‌های شیعی وی تأثیرگذار بوده است.۲ باید افزود که امامیان تا زمان شیخ مفید، با وجود انتقاد به تعالیم معتزلیان، به اعتزال بغدادی در برابر اعتزال بصری تمایل بیشتری نشان می‌دادند و حتیٰ شیخ مفید کتابی به نام الرسالة المقنعه فی وفاق البغدادیین من المعتزلة لما روی عن الائمه علیهم السلام را تألیف كرد.۳
ناگفته نماند که در سده چهارم و در دوران زعامت ابوعبداللّه حسین‌‌بن علی بصری بهشمی (م.۳۶۹ق) و ابوالحسن علی‌‌بن عیسیٰ رمانی اخشیدی (م.۳۸۲ق)، معتزلیان بصریِ مقیم بغداد نیز با پذیرفتن افضلیت امام علی علیه السلام، همانند معتزلیان بغداد به شیعیان نزدیک شدند. شاید از این رو است كه ذهبی (م.۷۴۸ق)، سال ۳۷۰ قمری را سال پیوند شیعه و معتزله نامیده است.۴
اهل حدیث و حنابله
در سده‌‌های دوم، سوم و چهارم هجری، جریان اهل حدیث (اهل سنت) از جریان‌‌های مطرح و فعال در بغداد به شمار می‌رفته است. اهل حدیث یا اصحاب حدیث به گروهی اطلاق می‌شود که روش، منش و نگرش خاص اعتقادی داشتند و در احکام فقهی و نیز در برخورد با معارف دینی، منابع نقلی را زمینه اصلی مطالعات و مواضع خود قرار داده بودند.۵ اینان که از به کارگیری عقل و تحلیل
1.. ملطی، التنبیه والرد، ص۲۸.
2.. صبحی، فی علم الکلام، ج۱، ص۲۶۱.
3.. نجاشی، رجال، ص۴۰۰.
4.. ذهبی، میزان الاعتدال، ج۳، ص۱۴۹.
5.. امیرخانی، «جریانشناسی اصحاب حدیث»، ص۱۲۷.
