203
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

مباحثات علمی خویش ادامه می‌دادند.۱

البته پس از درگذشت مهدی عباسی(م.۱۶۹ق)، هشام‌بن حکم و اصحابش، مباحثات کلامی خویش را در بغداد پی گرفتند.۲ اما سایه تهدید خلفای عباسی هماره بر سر آنان سنگینی می‌کرد. یحییٰ‌بن خالد برمکی به دلیل انتقاد هشام از فلاسفه، فعالیت‌های کلامی و همچنین دیدگاه او در موضوع امامت را به هارون‌‌الرشید عباسی گزارش داد و عرصه را بر وی تنگ کرد.۳ از این رو رفته رفته فشار بر هشام‌بن حکم و پیروانش بیشتر شد؛ تا جایی‌که او آرزو می‌کرد پس از رهایی از مخمصه عباسیان، از کلام‌ورزی خودداری کرده و به کوفه رفته و گوشه عزلت اختیار نماید.۴ همچنین هشام از حضور در آخرین نشست علمی در دربار خلافت نگران بود و از توطئه یحییٰ برمکی، به شاگردش یونس‌بن عبدالرحمان سخن گفته بود.۵ گفتنی است که پیش از متواری شدن هشام از بغداد، دو تن از شاگردان وی به نام علی‌بن اسماعیل میثمی و محمد‌بن سلیمان نوفلی در زندان خلیفه عباسی گرفتار بوده‌اند.۶

گفته شده که در برهه‌ای هارون‌‌الرشید بر همه متكلمان (اعم از شیعه و معتزلی) سخت گرفت و آنان را از گفت‌‌وگوی علمی منع كرد و حتیٰ گروهی از آنان را مدتی زندانی نمود.۷ از زمان دقیق این رویداد گزارشی در دست نیست، ولی با توجه به برخی شواهد می‌توان گفت که این حادثه پس از ماجرای هشام‌بن حکم و زندانی شدن اصحابش روی داده است. چرا که زمان حضور هشام‌بن حکم در

1.. مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۲۴.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۴۲، ۵۴۷.

3.. همان، ص۵۳۰.

4.. همان، ص۵۳۵.

5.. همان.

6.. همان، ص۵۳۸.

7.. ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۵۴ - ۵۶.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
202

بسیاری جریان‌ها و نحله‌های فکری از مناطق جهان اسلام، به ویژه از شهرهای مهمی چون کوفه و بصره در آنجا حضور پیدا کردند. جریان کلامی پیرو هشام‌بن حکم که هماره در خط مقدم دفاع از باورها و آموزه‌های امامیه و در مقابل مخالفان قرار داشت و به نوعی حیات علمی‌ این جریان در گرو تبادل افکار و گفت و شنود علمی با دیگر گروه‌‌های کلامی بوده است، نیز همگام با رقبای فکری‌شان در بغداد حضور پیدا کرد.

بغداد، در آغاز حضور نحله‌های کلامی - از جمله جریان هشام‌بن حکم - با استقبال گرم دستگاه خلافت عباسی مواجه گردید. خلفا و کارگزاران عباسی، از حامیان و همچنین از مهم‌ترین برگزارکنندگان نشست‌‌های علمی با حضور متکلمان بودند.۱ متکلمان امامی (حلقه هشام‌بن حکم) با شمار اند‌ک‌‌شان، نقش قابل توجه و پررنگی در انجام آن نشست‌‌ها داشته‌اند، به گونه‌ای که در برخی موارد شخص هشام‌بن حکم به عنوان مدیر علمی آن جلسات ایفای نقش می‌کرده است.۲ با وجود این، جریان کلامی امامیه هماره در معرض تهدید و آزار دستگاه خلافت قرار داشته است تا جایی‌که در زمان مهدی عباسی، امام کاظم علیه السلام با صدور پیامی هشام را از طرح مباحث کلامی منع کردند و هشام نیز تا پایان مرگ مهدی عباسی، دست از مباحثات کلامی کشید.۳

به نظر می‌رسد زمانی که مهدی عباسی فعالیت‌های زنادقه را ممنوع اعلام کرده بود، ۴ جریان کلامی امامیه را نیز در ضمن آن گروه ممنوعه گنجانده بود که این امر از شدت خصومت خلیفه عباسی نسبت به متکلمان امامی حکایت دارد. ناگفته نماند که متکلمان سایر مذاهب کلامی در زمان مهدی عباسی آزاد بوده و به

1.. نک: مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۳۷۰-۳۷۲؛ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۳۷۰-۳۷۲، ۵۳۰-۵۳۴.

2.. همان.

3.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۴۷.

4.. مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۲۳-۲۲۴؛ ابن‌جوزی، المنتظم، ج۸، ص۲۷۸.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9635
صفحه از 478
پرینت  ارسال به