187
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

جریان‌های فکری امامیه در بصره

جریان فکری هشام‌بن حکم

بصره در سده‌های نخستین، یکی از مراکز مهم علمی جهان اسلام به شمار می‌رفته است. مباحثات کلامی نیز در آنجا از رونق به سزایی برخوردار بوده است. در بصره اندیشمندان بزرگی در موضوعات گوناگون كلامی به بحث و گفت‌‌وگو می‌نشستند كه برخی از این نشست‌‌ها با پشتیبانی والیان و کارگزاران سیاسی برگزار می‌شد.۱ باید افزود که رفت و آمد میان اندیشوران کوفه به بصره و برعکس، به دلیل ظرفیت‌های بالای علمی و وجود اندیشمندان نامدار در آن شهرها و همچنین مسافت نه چندان دور این دو شهر، امری معمول بوده است.۲ گزارش شده که ابوجعفر محمد‌بن علی‌بن نعمان کوفی معروف به مؤمن طاق، متکلم سرشناس امامیه نیز سفری به بصره داشته است و در دیدار با امام صادق علیه السلام، راجع به مسائل اعتقادی بصریان به آن حضرت گزارش داده است.۳

برخی گزارش‌ها حكایت از آن دارند كه هشام‌بن حكم در روزگار جوانی به بصره سفر كرده و در مسجد جامع آن شهر در درس عمروبن عبید - رهبر سرشناس معتزله - حاضر شده و در پاره‌ای مسائل کلامی، دیدگاه او را به چالش كشیده است.۴ غیر از این سفر، دقیقاً نمی‌دانیم كه وی سفرهای دیگری را به بصره داشته

1.. به عنوان نمونه نظام معتزلی در مجلس حسن‌بن ایوب هاشمی، امیر بصره با ابوشمر حنفی به مناظره برخاست. (ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۵۷).

2.. مثلاً درباره قتاده‌بن دعامه سدوسی از متکلمان عامه گفته‌اند که او در کوفه و بصره مناظره‌هایی را انجام داده است. (همان، ص۴۱) یا اینکه نظام معتزلی بصری برای مباحثات علمی با كوفیان از جمله هشام ‌بن حکم به كوفه عزیمت كرده بود. (همان، ص۴۴) همچنین به نظر می‌رسد ابوشاکر دیصانی -که هشام ‌بن حکم با وی بحث می‌کرده، - نیز میان بصره و کوفه رفت و آمد داشته است. (شیخ صدوق، التوحید، ص۱۳۳).

3.. کلینی، الکافی، ج۸، ص۹۳؛ برای اطلاع بیشتر از مسافرت مؤمن طاق‌ به بصره نک: اقوام کرباسی، مؤمن طاق‌، ص۵۰-۵۱.

4.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰؛ شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۹۳-۱۹۴.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
186

است. او از تبار قبیله بنی‌احمر‌بن یعمر می‌باشد۱ که دو تن از افراد این قبیله در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام در جنگ صفین شهید شده‌ بودند.۲ عیسی‌‌بن یزید‌بن ‌دأب از جمله ادبا و تاریخ‌دانان سده دوم هجری به شمار می‌رود.۳ او در آغاز در مدینه بوده و ظاهراً در آنجا ادب و تاریخ را فراگرفته بود.۴ وی در سال ۱۶۹قمری به همراه چند نفر از جمله عبداللّه‌بن ابی‌عبیده (از نوادگان عمار یاسر)، به اتهام قدری بودن، از سوی حاکم مدینه به دربار مهدی خلیفه عباسی در بغداد فرستاده شد و سپس آزاد گردید.۵ در نیمه دوم سده دوم هجری در دربار هادی عباسی حضور یافت و در زمره نزدیکان او قرار گرفت۶ و سرانجام در سال ۱۷۱قمری درگذشت.۷ گفته شده ابن ‌دأب شیعه بود و حتیٰ او را به جعل اخبار به نفع بنی‌هاشم متهم کرده‌اند.۸

ابن دأب کتابی در فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام نگاشته بود که بخش‌‌هایی از آن در منابع امامیه انعکاس یافته است.۹ فرزندان ابن دأب در بصره اقامت داشته‌اند؛۱۰ دودمان ابن‌دأب نیز (در بصره) به تاریخ‌دانی شهره بوده‌اند.۱۱هر چند از مذهب آل دأب به صراحت چیزی بیان نشده، ولی از آنجا که عیسی‌بن یزیدبن دأب تمایلات شیعی داشته، گمان می‌رود خاندان وی نیز همانند نیای ارشدشان متمایل به تشیع بوده‌اند.

1.. بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۱، ص۹۰.

2.. همان، ص۹۱.

3.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۱۵۱؛ حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۵۳.

4.. ابن‌حبان، الثقات، ج۷، ص۲۳۶.

5.. طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۹۹.

6.. ابن‌جوزی، المنتظم، ج۸، ص۳۳۹-۳۴۰ .

7.. حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۵۲.

8.. همان، ج۱۶، ص۱۶۲.

9.. شیخ مفید، الاختصاص، ص۱۴۴-۱۶۰.

10.. ابن ندیم، الفهرست، ص۱۰۳.

11.. ابن‌قتیبه، المعارف، ص۵۳۷-۵۳۸.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9335
صفحه از 478
پرینت  ارسال به