173
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

است.۱ گفته شده محمد‌بن اسماعیل بخاری از مؤلفان شهیر اهل حدیث به بصره رفته و در مسجد جامع و در جمع حدیث‌گرایان بصری املای حدیث کرده است.۲

زنادقه

جریان فکری به نام زنادقه در سده‌های نخستین در جوامع اسلامی فعالیت داشته است. در دوره اسلامی ابتدا به دوگانه‌پرستان و سپس به کسانی که به نوعی با دین و شریعت مخالفت و ضدیت داشتند، زندیق گفته می‌شد.۳به دلیل وجود اندیشه‌های غیر اسلامی خصوصاً ایرانی در بصره، زنادقه در آن شهر حضوری پررنگ داشته‌اند.

از برجسته‌ترین زندیقان بصره می‌توان از عبداللّه‌بن مقفع ایرانی تبار یاد کرد که در سال ۱۴۲ قمری در بصره کشته شد.۴ صالح‌بن عبدالقدوس ازدی نیز یکی از شخصیت‌های مهم متهم به زندقه بصره است۵ که با ابوالهذیل علاف - متکلم شهیر معتزله - نیز مناظراتی داشته است.۶ او نیز سرانجام در سال ۱۶۷ قمری به دستور مهدی عباسی به قتل رسید.۷گفته شده ده نفر از زنادقه (مانویان) بصره که به نور و ظلمت اعتقاد داشتند، نزد مأمون عباسی آورده شده، او پس از اطمینان از عقایدشان، همه را از دم تیغ گذراند.۸ ناگفته نماند که در روایتی از امام صادق علیه السلام

1.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۰۳-۲۰۴.

2.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۵-۱۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ‌۱۲، ۴۰۹-۴۱۰.

3.. مطهری، زندقه در سده‌های نخستین اسلامی، ص۳۷.

4.. فروخ، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۵۱-۵۳؛ دربارۀ مواجهه ابن مقفع به همراه ابن ابی‌العوجاء با امام صادق علیه السلام نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۷۴-۷۵.

5.. ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۹۲ .

6..ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۴۶-۴۷.

7.. ابن‌جوزی، المنتظم، ج۸، ص۲۹۱.

8.. مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۴۲۱-۴۲۲.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
172

می‌کرده است.۱ همچنین عبداللّه‌بن اباض (م.ح۱۰۰ق) مؤسس (سیاسی) فرقه اباضیه نیز در بصره ساکن بوده است.۲ افزون بر این بزرگان دیگری از خوارج اباضی در بصره فعال بوده‌اند که می‌توان به ابوعبیده مسلم‌بن کریمه تمیمی بصری (م.ح۱۴۵ق)۳ و ابوعمرو ربیع‌بن حبیب فراهیدی۴ اشاره کرد. غیر از خوارج اباضی، حضور عمران‌بن حطان سدوسی بصری صفری (م.۸۴ق) نیز در بصره قابل توجه است.۵

اهل حدیث

اهل حدیث یا اصحاب حدیث، عنوان گروهی از عالمان در سده‌های نخست اسلامی است که در باور و عملکرد خود بر آموزش احادیث و پیروی آن، تکیه و اعتنایی خاص داشته‌اند.۶ اهل حدیث به واسطه حضور گسترده عثمانی‌گرایان در بصره، رشد فزاینده‌ای در سده دوم و همچنین سده سوم در آن دیار داشته‌اند.

برخی برجستگان اهل حدیث در بصره حضور داشته و فعالیت می‌کرده‌اند، از جمله آنان حماد‌بن زید ازدی بصری (م.۱۷۹ق) است که هم به لحاظ حدیثی و هم به لحاظ فقهی، از شخصیتی محوری برخوردار بود.۷ همچنین در سده سوم هجری ابوداود سلیمان‌بن اشعث سجستانی (م.۲۷۵ق)، عالم مشهور اصحاب حدیث و نویسنده کتاب السنن، یکی از کتب شش‌گانه اهل سنت، در بصره فعالیت می‌کرده

1.. ابن‌حجر، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۴؛ البته گفته شده که او به شدت از اباضیه برائت می‌جسته است. (ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۷، ص۱۸۱-۱۸۲).

2.. خلیفات، نشاة الحرکة الاباضیة، ص۷۶.

3.. همان، ص۱۰۳.

4.. فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۲، ص۳۰۸-۳۰۹.

5.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۲۱۴-۲۱۶؛ همچنین نک: زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۷۰.

6.. پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ص۳۹.

7.. پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ص۴۰.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9332
صفحه از 478
پرینت  ارسال به