توسط بزرگان بصری چون ابوقلابه جرمی، ایوب سختیانی، عبداللّه‌بن عون و یونس‌بن عبید در بصره پی گرفته شد.۱ به اعتقاد استاد پاکتچی، رجاء در اندیشه افراد یاد شده بیشتر در مسیری اخلاقی قرار داشت.۲ گفتنی است که حضور مرجیئان عدل‌‌گرا و مرتبط با معتزله، مانند ابوعیسیٰ فضل‌بن عیسی رقاشی بصری و ابوشمر مرجئی قابل توجه است.۳
خوارج
گروه فکری سیاسی خوارج که در جنگ صفین پدید آمده بودند، زمانی در بصره حضوری پر رنگ داشته‌اند. می‌توان گفت که پس از شهادت حضرت علی علیه السلام و با روی کار آمدن معاویه، بصره یکی از جولانگاه‌های مهم آنان تبدیل شده بود.۴ البته خارجیان در نیمه سده نخست هجری، به شدت از سوی زیاد‌بن ابیه و فرزندش عبیداللّه‌بن زیاد سرکوب شدند.۵ گفته شده در سال ۶۴ قمری، پس از فرار عبیداللّه‌بن زیاد به شام، نافع‌بن ازرق خارجی در بصره شورشی به پا کرد؛۶ البته وی پس از مدت کوتاهی بصره را ترک گفت.۷ با این حال شخصیت‌های فکری - فرهنگی خوارج به ویژه اباضیان در بصره فعالیت می‌کردند. ابوالشعثاء جابر‌بن زید ازدی خوفی عُمانی (م.۹۳ق) -۸ شخصیت مورد احترام اباضیان خارجی - در بصره زندگی و فعالیت
1.. پاکتچی، «بصره»، ج۱۲، ص۲۰۱.
2.. همان.
3.. نک: فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۲، ص۲۶۲-۲۸۰؛ پاکتچی، «بصره»، ج۱۲، ص۲۰۴.
4.. معروف، الخوارج فی العصر الاموی، ص۱۲۱-۱۲۲.
5.. خلیفات، نشاة الحرکة الاباضیة، ص۶۴-۷۰.
6.. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۱۶۷.
7.. همان.
8.. دربارۀ این شخصیت نک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۸۱-۴۸۲.
