117
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

به نظر می‌رسد که نخستین جامع‌نگاری حدیثی امامیه، در بغداد صورت گرفت. كتاب الجامع فی ابواب الفقه، نوشته علی‌‌بن‌ ابی‌‌‌حمزه بطائنی كوفی بغدادی، از اولین آثار جامع‌نگارانه محسوب می‌شود.۱ گفته شده كه یاران یونس، كتابی به نام الجامع در اختیار داشتند كه احادیث اهل بیت علیهم السلام در آن گردآوری شده بود.۲ احتمال می‌رود این اثر، همان كتاب الجامع الكبیر فی الفقه۳ یا جامع الآثار۴ از یونس‌‌بن ‌عبدالرحمان باشد؛ این كتاب از طریق ابوالعباس حمیری به قم راه پیدا كرده است.۵ البته یونس كتاب دیگری به نام الجامع الصغیر تألیف كرده بوده كه سیدبن ‌طاووس(د.۶۶۴ق) از آن بهره برده است؛۶ اگرچه فهرست‌نگاران شیعی به این كتاب اخیر اشاره‌ای نكرده‌اند. ظریف‌‌بن ‌ناصح - از اصحاب مقیم بغداد - نیز با نگاشتن كتاب الجامع فی سائر ابواب الحلال و الحرام در زمره نخستین جامع‌نگاران حدیث امامیه قرار دارد؛۷ این اثر نیز توسط حمیری به قم منتقل گردید.۸

همچنین به نظر می‌رسد برای اولین بار، كتاب‌هایی از نوع قُرب‌ الاسناد و بُعد الاسناد در بغداد تولید شد۹ كه بعدها، قمیان به نگارش چنین آثاری توجه نشان

1.. نجاشی، رجال، ص۲۵۰.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۹۰، رقم ۹۵۵.

3.. نجاشی، رجال، ص۴۴۷.

4.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۲۶.

5.. نجاشی، رجال، ص۴۴۷-۴۴۸؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۲۶.

6.. ابن‌طاوس، سعدالسعود، ص۷۹-۸۰؛ ابن‌‌طاوس، فرج المهموم، ص۲، ۲۳.

7.. نجاشی، رجال، ص۲۰۹.

8.. همان.

9.. در این باره نک: كتاب‌‌های بُعد الاسناد و قرب الاسناد از محمدبن ‌عیسی‌‌بن ‌عبید بغدادی (نجاشی، رجال، ص۳۳۴). البته شیخ طوسی در الفهرست، كتابی به نام قرب الاسناد را به ابوالحسین‌‌بن ‌معمر كوفی نسبت داده است. (شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۷۷) به نظر می‌رسد که این نویسنده همان ابوالحسین محمدبن ‌علی‌‌بن ‌معمر كوفی است كه هارون‌‌بن ‌موسیٰ تلعكبری در سال ۳۲۹ ق از او حدیث فرا گرفته است. (شیخ طوسی، رجال، ص۴۴۲) پس این كتاب در غیبت صغرا و پس از كتاب‌های بغدادیان تألیف شده است.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
116

گردآوران حدیث امامیه در بغداد پیوستند. جبریل‌‌بن ‌احمد فاریابی كه از او به عنوان «كثیر الروایة عن علماء العراق...» یاد شده است، ۱ یكی از برجسته‌ترین افراد در این عرصه می‌باشد. وی حدیث را در بغداد نزد محمدبن ‌عیسی‌‌بن ‌عبید آموخت۲ و در منطقه كَش انتشار داد.۳ سه برادر یعنی محمد، حمدویه و ابراهیم‌‌بن ‌نصیر كشی كه همگی با عنوان «كثیرالعلم و الروایه» وصف شده‌اند، ۴ از جمله افرادی هستند كه در حوزه حدیثی بغداد، در محضر افرادی چون محمدبن ‌عیسی‌‌بن ‌عبید و یعقوب‌‌بن ‌یزید تلمذ نموده۵ و در انتقال میراث بغدادی‌ها به ماوراء‌‌النهر نقش‌آفرین بوده‌اند.

آثار و تولیدات حدیثیِ امامیه در بغداد (در دوره حضور)

با توجه به سكونت اصحاب برجسته در بغداد و تكاپوی تحسین ‌برانگیز علمی آنان، آثار فراوانی در زمینه‌های مختلف به نگارش در آمد؛ به عنوان نمونه گفته‌اند یونس‌‌بن ‌عبدالرحمان در عرصه كلام، هزار جلد كتاب در نقد مخالفان تألیف كرد.۶ تلاش‌های آنان در عرصه حدیث نیز قابل توجه می‌باشد. در این زمینه نیز آثار ارزشمندی در حوزه بغداد تدوین گردید كه بسیاری از این آثار در سده‌های بعدی، در تدوین جوامع حدیثی مورد استفاده قرار گرفت. كتاب‌‌های تولید شده در حوزه حدیثی بغداد را می‌توان به دو گونه تک‌نگاری و جامع‌نگاری دسته‌بندی كرد:

1.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۱۸.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۵۶؛ ج۲، ص۴۳۹، ۵۴۲، ۶۱۷، ۶۹۲و... .

3.. حلقه‌های درسی او در كش مشهور بوده است. (ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۹۴-۹۵).

4.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۰۷، ۴۲۱، ۴۴۰.

5.. در این باره نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۷، ۲۰، ۲۶، ۵۹، ۶۲، ۱۶۴، ۲۱۷، ۳۴۷، ۳۵۷، ۳۸۳، ۳۸۱و... .

6.. فضل‌‌بن ‌شاذان نقل كرده كه «یونس‌‌‌بن ‌عبدالرحمان ... وألّف ألف جلد ردّاً على المخالفین» (همان، ج۲، ص۷۸۰).

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9644
صفحه از 478
پرینت  ارسال به