مرجئه
جریان کلامی ارجاء، یکی از مهم‌ترین جریان‌های فکری در سده‌های نخستین به شمار می‌رفت. این نحله کلامی که در بستر کشمکش‌های سیاسی و بر سر مسئله مهم عقیدتی ایمان به وجود آمده بود، در بسیاری از مناطق جهان اسلام در سده‌های نخستین اسلامی حضور داشته است که منطقه خراسان و ماوراءالنهر یکی از پایگاه‌های مهم آن محسوب می‌شده است. از آنجایی‌که بسیاری از مردم خراسان پیرو فقه ابوحنیفه (م.۱۵۰ق) - یکی از نظریه‌‌پردازان برجسته فرقه مرجئه - بودند، از این رو تمایل زیادی به دیدگاه ارجاء پیدا کردند.
به اهتمام شاگردان و هواداران فکری ابوحنیفه، دیدگاه کلامی ارجاء به طور چشم‌‌گیری در خراسان بزرگ گسترش یافته، تا جایی‌که بلخ، از شهر‌های مهم منطقه خراسان به «مرجی‌آباد» مشهور شده بود.۱ از مروجان غیر حنفی نظریه ارجاء در خراسان، می‌توان به افرادی چون ابوسعید ابراهیم‌بن طهمان هروی خراسانی و عبدالعزیز‌بن ابی‌‌رواد اشاره کرد.۲
خوارج
یکی از مهم‌ترین مناطق محل فعالیت خوارج در سده‌های اول تا سوم، منطقه خراسان و سیستان بوده است.۳ از فرقه‌های فعال خوارج در خراسان می‌توان به صفریه، اباضیه و عجارده اشاره کرد. گفته شده عکرمه مولی ابن عباس(م.۱۰۵ق) از مبلغان بنام خوارج صفری، مدتی را در خراسان و ماوراءالنهر خصوصاً شهر
