361
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

شده است. حضور شیعیان در بصره، بلافاصله بعد از ماجرای سقیفه با شیب ملایمی در طی چندین دهه تا بعد از خلافت امام حسن علیه السلام و پس از آن در ماجرای عاشورا و حتیٰ قیام توابین، در گزارش‌های تاریخی قابل پیگیری است. هر چند بعد از خلافت معاویه و قدرت گرفتن بیشتر عثمانیان در بصره، حضور شیعه تقلیل یافت؛ اما آنها به دلایل متعددی، از زمان امام باقر علیه السلام - که آتش عثمانی‌‌گری در بصره فروکش کرد - تا آستانه غیبت صغرا رو به گسترش نهادند و به مرور در کنار معتزله، اکثریت جمعیت بصره را به خود اختصاص دادند. حضور خاندان‌های علمی، اجتماعی و سیاسی شیعه در بصره، طی این سده‌‌ها شاهدی بر این مدعا است.

در بیان جریان‌های فکری امامیه در بصره، می‌توان از پنج جریان فکری و فرهنگی یاد کرد. جریان اول، متکلمان هستند که شامل دو جریان فکری هشام‌‌بن حکم و جریان متکلمان مرتبط با معتزله بصره در عسکرمکرم می‌شوند. برخی اعضای جریان هشام‌‌بن حکم، کسانی بودند که در بغداد تحت تربیت فکری هشام بودند و بعدها به بصره هجرت کردند؛ شخصیت‌هایی همچون محمدبن سلیمان نوفلی، علی‌‌بن اسماعیل میثمی و حَکَم‌‌بن هشام‌‌بن حکم. احتمالاً پس از ناامنی‌هایی که در بغداد برای شیعیان به وجود آمد، این متکلمان در شرایطی که در کوفه نیز دیگر جایگاهی نداشتند، مجبور به مهاجرت به بصره شدند. برخی دیگر نیز همچون ابوعثمان مازنی در بصره، تحت تأثیر شاگردان هشام قرار گرفتند. پیروان یونس‌‌بن عبدالرحمان - از هشام‌‌گرایان بغداد - نیز در همین بازه زمانی در بصره مشاهده می‌شوند. این جریان در بصره، هم از سوی معتزلیان و هم گروه‌هایی از امامیه که با خط هشام بن حکم زاویه داشتند، همواره مورد مخالفت قرار می‌گرفت. با این حال برخی اعضای این جریان، بعد از درگیری‌ها و منازعات علمی که با معتزله داشتند، در پاره‌‌ای از مسائل به معتزله متمایل شدند.

گروه دیگر از متکلمان امامی کسانی هستند که به دلیل ارتباطات گسترده‌‌ای که با معتزله در عسکرمُکرَم داشتند، به دیدگاه‌های معتزلی گرایش پیدا کردند. شهرک


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
360

در سده چهارم هجری می‌باشد.۱ آگاهی ما درباره این شاعر بصری چندان زیاد نیست. از زاد روز و سال درگذشت ابن‌حماد چیزی نمی‌دانیم. اما او از ابواحمد عبدالعزیز‌بن یحییٰ جلودی (م.۳۳۲ق) - از دانشمندان بزرگ امامیه در بصره - روایت کرده۲ و حسین‌بن عبیداللّه غضائری (م.۴۱۱ق) نیز آثار ابواحمد جلودی را از وی، فرا گرفته است.۳ به گفته وی، نجاشی (ت.۳۷۲ق-۴۵۰ق) نیز، او را ملاقات کرده است؛۴ احتمالاً این دیدار در دوران خردسالی نجاشی روی داده است.

شاید بتوان ابن‌حماد بصری را یکی از آخرین شاعران خط شعرای مدافع اهل بیت‌‌ علیهم السلام در بصره بر شمرد که در سده چهارم هجری در محیط ادبی آن شهر فعالیت می‌کرده است. او اشعار فراوان و پرمعنایی را در منقبت و دفاع از اهل بیت علیهم السلام سروده که امروزه بخشی از آن، در منابع تاریخی و کلامی امامیه موجود می‌باشد.۵

تحلیل و جمع‌بندی

بصره به عنوان خاستگاه معتزله، یکی از جولانگاه‌های اندیشه‌های متقابل جامعه اسلامی همچون خوارج، مرجنه، اهل حدیث، حتیٰ زنادقه و همچنین شیعه، در طول سده‌های اول تا چهارم به عنوان مهم‌ترین مرکز فرهنگی جهان اسلام محسوب می‌شود. حضور عثمانی‌‌گرایان که از عوامل فشار بر جریان‌های شیعی در بصره محسوب می‌شوند، به قدری شفاف بود که گاه از بصره به عنوان قطعه‌‌ای از شام یاد

1.. امینی، الغدیر، ج۴، ص۱۵۳.

2.. نجاشی، رجال، ص۲۴۴.

3.. همان.

4.. ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۲۱۶، ۲۲۰، ۲۳۴، ۲۶۵؛ ج۲، ص۵، ۳۵، ۵۸، ۶۹، ۷۱، ۱۸۴؛ نباطی بیاضی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۲۰۲، ۲۲۸، ۲۳۴، ۲۸۶؛ ج۲، ص۱۴، ۷۶، ۲۹۹.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9496
صفحه از 478
پرینت  ارسال به