201
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

سامان ساکن شده است. گمان می‌رود وی به همراه پدرش از كوفه به بغداد آمده۱ و در آنجا زندگی می‌کرده است و پس از آنكه پدرش هشام‌بن حكم از سوی دستگاه خلافت عباسی، تحت تعقیب قرار گرفت و متواری شد، ۲ وی نیز به ناچار همانند برخی شاگردان پدرش، بغداد را ترک گفته و راه بصره را پیش گرفت. هر چند آگاهی ما درباره شخصیت حکم‌بن هشام‌بن حکم اندک است، ولی می‌دانیم که او همانند پدرش هشام‌بن حكم در عرصه دانش كلام بسیار فعال بوده، تا جایی‌که نجاشی با تعبیر «كان مشهوراً بالكلام» از او یاد کرده است.۳ گفته شده او در مباحثات كلامی بسیار گفت‌‌وگو می‌‌كرده و مجالس زیادی داشته است.۴

به نظر می‌رسد بیشتر گفت و شنودهای علمی حکم‌‌بن هشام در بصره، با معتزلیان آن شهر رخ داده است؛ چه آنكه بگو مگوی كلامی در بصره با حضور اندیشمندان سرشناس معتزلی از رونق به سزایی برخوردار بوده است. از موضوعات کلامی که حکم‌بن هشام بیشتر بدان توجه نشان می‌داده چیزی نمی‌دانیم. اما از آنجایی‌که کتاب الامامة تنها اثر شناخته شده وی بوده، ۵ احتمال می‌رود او به مبحث امامت توجه ویژه‌ای داشته است. باید افزود که از حضور و فعالیت‌‌های علمی حکم‌بن هشام‌بن حکم در بصره، چیزی بیش از این گزارش نشده است. همچنین از شاگردان او در بصره نیز آگاهی نداریم.

دلیل مهاجرت شاگردان هشام‌بن حکم از بغداد

پس از تأسیس بغداد و مرکزیت یافتن آن شهر به عنوان تخت‌‌گاه خلافت عباسی،

1.. نجاشی، رجال، ص۱۳۶.

2.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۳.

3.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۴۳.

4.. همان.

5.. همان.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
200

حكایت از این دارند كه آن دو دوشادوش هم در برابر گروه‌های مخالف موضع‌گیری می‌كردند. در این زمینه می‌توان به برخورد آنان با فرقه واقفیه اشاره كرد. علی‌بن اسماعیل میثمی به همراه یونس‌بن عبدالرحمان پس از شهادت امام موسیٰ‌بن جعفر علیه السلام با ایستادگی در برابر انحراف واقفیان، در منسجم کردن شیعیان حول محور امامت امام رضا علیه السلام، تأثیر به سزایی در شکل‌‌گیری جریان قطعیه داشته‌اند. گفتنی است که فرقه‌نگاران درباره واژه «كلاب ممطوره» (لقبی نکوهیده برای واقفیان) گفته‌اند: این تعبیر را علی‌بن اسماعیل میثمی و یونس‌بن عبدالرحمان برای نخستین بار، علیه واقفیه به کار برده‌اند.۱ یعنی آن دو در مقابله با واقفیان تا این اندازه با یکدیگر هماهنگ بوده‌اند. ثانیاً اینان هر دو از شاگردان بنام هشام‌بن حکم به شمار می‌رفتند و به جناح آزاد اندیش امامیه تعلق داشتند؛ در حالی که مخالفان بصری یونس‌بن عبدالرحمان اشکالاتی را مطرح می‌کردند که اساساً متوجه خط فکری هشام‌بن حکم می‌شده و در این زمینه فرقی میان یونس و میثمی نبوده است.

به نظر می‌رسد مخالفان بصری یونس‌بن عبدالرحمان، جناح حدیث‌‌گرایان امامیه در بصره بوده‌اند. در ادامه به مخالفت‌های آنان با جناح هشام‌بن حکم و شخص یونس‌بن عبدالرحمان اشاره خواهیم کرد.

حضور و فعالیت حکم‌بن هشام‌بن حکم در بصره

یکی از برجسته‌ترین شاگردان هشام‌بن حکم که به بصره رفته و در آنجا مقیم شد، ابومحمد حكم‌بن هشام فرزند هشام‌بن حكم - متكلم نامدار امامیه - می‌باشد.۲نمی‌دانیم او در آغاز کجا ساکن بوده و از چه تاریخی به بصره رفته و در آن

1.. نوبختی، فرق الشیعة، ص۸۱-۸۲.

2.. نجاشی، رجال، ص۱۳۶.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9640
صفحه از 478
پرینت  ارسال به