199
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

در منابع موجود است، ۱ اما هیچ گزارشی مبنی بر جدایی علی‌بن اسماعیل میثمی از خط هشام‌بن حکم در دست نیست؛ بلکه پاره‌ای از گزارش‌ها حکایت از آن دارند که میثمی تا واپسین ایام زندگی هشام، هماره از شخصیت کلامی استادش تجلیل می‌کرده و فقدان او را مساوی با نابودی علم می‌دانسته است.۲ میثمی در بسیاری از مسائل کلامی، هم‌فکر هشام‌بن حکم بوده و همچون او می‌اندیشیده است. از این رو وی مانند هشام به تجسیم و تشبیه‌‌گرایی متهم شده است.۳ البته این‌ هم‌نظری میثمی با هشام‌بن حکم به این معنا نیست که او در همه مسائل، تابع استادش بوده است. می‌دانیم که او در برخی موضوعات کلامی، نظری متفاوت با هشام داشته است۴ و اختلاف نظر در پاره‌ای مسائل، از اقتضائات مباحثات فکری می‌باشد.

شبهه درگیری میثمی با یونس‌‌بن عبدالرحمان

برخی اسلام پژوهان غربی از اختلاف فکری و دشمنی میثمی با یونس‌بن عبدالرحمان سخن به میان آورده‌اند.۵ افزون بر این، بعضی از پژوهشگران در عرصه تاریخ فكر امامیه نیز بدگویی‌ها و دشمنی‌های بعضی از شیعیان بصری با یونس‌بن عبدالرحمان را ناشی از اختلاف فكری میثمی با یونس دانسته‌اند.۶ پذیرش این دیدگاه‌‌ها با توجه به پاره‌ای از قرائن و شواهد تاریخی دشوار است. چه آنکه اولاً با بررسی حیات علمی علی‌بن اسماعیل میثمی نمی‌توان هیچ‌ گونه شاهدی مبنی بر رویارویی فکری وی با یونس‌بن عبدالرحمان پیدا کرد. برعكس، برخی گزارش‌ها

1.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۰۷.

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۴۰.

3.. ابن ‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۲۴.

4.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۲، ۵۳-۵۴.

5.. فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۱، ص۵۴۸.

6.. رضایی، «امتداد جریان فکری هشام ‌بن حکم تا شکل‌گیری مدرسۀ کلامی بغداد»، ص۹۸.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
198

احتمال بازگشت دوباره میثمی به بغداد

هر چند علی‌بن اسماعیل میثمی در اواخر سده دوم هجری، بغداد را ترک گفته و در بصره ساکن شده و در آنجا مباحثات علمی خویش را پیگیری می‌کرد، ولی برخی گزارش‌ها نشان از آن دارند که او با حسن‌بن سهل سرخسی (م.۲۳۵ق) - وزیر نامدار مأمون عباسی (خ.۱۹۸ق-۲۱۸ق) - ارتباط داشته و در حضور وی با یک ملحد (بی دین) مناظره و گفت‌‌وگو کرده است.۱ دقیقاً نمی‌دانیم این ماجرا در کجا روی داده است، ولی از آنجایی‌که حسن‌بن سهل - وزیر عباسیان - در بغداد سکونت داشته، ۲ احتمال می‌رود علی‌بن اسماعیل میثمی، زمانی به بغداد آمده و با پشتوانه این دولتمرد سیاسی بحث‌های کلامی را دنبال می‌کرده است.

این گمانه از این رو تقویت می‌شود که با استقرار مأمون عباسی در بغداد، مباحثات علمی در این شهر رونق بیشتری گرفت؛ شاید بتوان گفت تا حدودی فضای خفقان گذشته نسبت به شیعیان نیز تعدیل شده بود و از این رو بعید نمی‌نماید علی‌بن اسماعیل میثمی برای تضارب آرا و بگو مگو‌های علمی به بغداد رفت و آمد داشته است.

شبهه جدایی میثمی از خط فکری هشام‌بن حکم

برخی پژوهشگران مطالعات تاریخ تفکر امامیه بر این باورند که میثمی همانند سکاک بغدادی - دیگر شاگرد هشام - به تدریج از خط فکری استادش هشام‌بن حکم فاصله گرفته است.۳ در این زمینه باید گفت هر چند درباره فاصله گرفتن محمدبن خلیل سکاک بغدادی در بسیاری از مسائل کلامی از استادش هشام‌بن حکم گزارش‌هایی

1.. شیخ مفید، الفصول المختارة، ص۷۶؛ کراجکی، کنز الفوائد، ص۱۳۱.

2.. دربارۀ حسن‌بن سهل نک: ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۱، ص۲۳۹-۲۴۰.

3.. فان اس، علم الکلام والمجتمع، ج۱، ص۵۴۸؛ ج۲، ص۶۳۳.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9606
صفحه از 478
پرینت  ارسال به