توان انجام همه فرض‌های یک فعل - مشیت و ‌اراده خدا نسبت به آن فعل منتفی خواهد بود - چون مشیت خدا احتمالات را حذف می‌کند و با قدرت منافات دارد -. این گروه باور داشتند که خداوند با اعطای قدرت و استطاعت به انسان، امر را به او واگذار کرده است و خود هیچ نقشی در حوزه فعل انسانی ندارد؛ گو اینکه حوزه فعل انسانی ملکی بیرون از مملکت، سلطنت و حاکمیت خداوند است. اما اهل بیت علیهم السلام در برابر این اندیشه نیز مخالفت کرده، این قول را تفویض و باطل معرفی کردند و مفوضه را مشرک خواندند. در فصل پیشین ‌درباره مفهوم و مصادیق تفویض سخن گفتیم، در اینجا تنها در پی‌ آن هستیم که نفی این اندیشه را به عنوان رکن نظریه اهل بیت علیهم السلام نشان دهیم.

اگرچه در دهه‌های نخست، اصطلاح تفویض، رایج نبود؛ اما دیدگاهی که حاکمیت اراده الهی و سلطنت خداوند را محدود کرده و معارض با حریت و قدرت انسان می‌دانست، انکار و ابطال می‌شد. در گزارش طبرسی از أمیرالمؤمنین علیه السلام اگرچه واژه تفویض به کار نرفته، اما معنایی مشابه آن بیان شده است. در این گزارش امام علی علیه السلام می‌فرماید: «نگویید خداوند انسان‌ها را به خودشان واگذاشته است که او را کوچک و سبک شمرده‌اید». ^۱

امام صادق علیه السلام افزون بر نفی جبر، به نفی تفویض نیز تصریح می‌کرد؛ عبارت مشهور ایشان «لا جبر و لا تفویض» به عنوان شعار شیعه در این مسئله شناخته شده است. بنا بر گزارش شیخ صدوق در کتاب امالی، افراد متعددی از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل کرده‌اند که حضرت فرمود: «لا نقول جبراً و لا تفویضاً».^۲

در روایات اهل بیت علیهم السلام بر بطلان تفویض، استدلال نیز شده است؛ در

همین مضامین وجود دارد. از جمله در پاسخ حسین بن خالد که گفت از پدران شما روایاتی در تشبیه و جبر نقل شده است؛ امام علیه السلام به صراحت فرمود: «من قال بالتشبیه و الجبر فهو کافر».^۱ همچنین در تفسیر أمر بین أمرین برای یزید بن عمیر که در مرو به محضر امام علیه السلام رسیده بود، قائلان به جبر را کافر دانستند.^۲ امام علیه السلام در کلام دیگری پس از نفی جبر و تنزیه خداوند از ظلم، فرمود:

۰.کسی که گمان کند خداوند بندگانش را بر گناهان مجبور می‌کند و یا ایشان را به کار فوق طاقت‌شان تکلیف می‌نماید، از ذبیحه او نخورید، شهادتش را نپذیرید، پشت سرش نماز نخوانید و از زکات چیزی به او ندهید.^۳

شبیه به این کلام را هروی نیز از امام رضا علیه السلام نقل کرده است.^۴

نفی تفویض در روایات اهل بیت علیهم السلام

چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، دیدگاه اهل بیت علیهم السلام - با تأکید بر حریت و فاعلیت حقیقی انسان - در رویارویی صریح با اندیشه‌های جبرگرا قرار گرفت، البته در جهان اسلام گروه‌های دیگری نیز در برابر اندیشه جبرگرا موضع گرفته و جبرگرایی را با عقل، وجدان و شریعت ناسازگار می‌دانستند. اما این افراد و گروه‌ها برای پرهیز از جبر و اثبات فاعلیت حقیقی انسان، نقش خداوند را در حوزه افعال ارادی انسان نادیده گرفته، فعل انسان را از تدبیر و اراده حق‌تعالی خارج می‌ساختند. گمان این افراد بر آن بود که چون حریت و آزادی، مستلزم داشتن قدرت است - و قدرت یعنی