أَنَّهُ قضا حَتْمٌ وَ قَدَرٌ لَازِمٌ وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ لَسَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِيدُ وَ لَمَا أُلْزِمَتِ الْأَشْيَاءُ أَهْلَهَا عَلَى الْحَقَائِقِ ذَلِكَ مَقَالَةُ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ أَوْلِيَاءِ الشَّيَاطِينِ إِنَّ اللّه جَلَّ وَ عَزَّ امر تَخْيِيراً وَ نَهَى تَحْذِيراً وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوبا^۱؛ در هیچ یک از امورتان مکرَه و یا مضطر نیستید. گو اینکه گمان کرده‌ای قضای حتمی و قدر لازم حاکم است؛ اگر چنین باشد ثواب و عقاب باطل خواهد بود و وعد و وعید از بین می‌رود. این سخن بت پرستان و دوستان شیطان است. به درستی که خداوند امر کرده است با وجود اختیار و نهی کرده است به عنوان هشدار. خداوند با اکراه اطاعت نمی‌شود و از روی ضعف و ناتوانی مورد عصیان واقع نمی‌شود.

امام علیه السلام تأکید فرمود که شما در هیچ فعلی از افعال‌تان مکره و مضطر نیستید. استدلال امام علیه السلام توجه به یک حکم عقلی است؛ اگر قضا و قدر الزام‌آور بود، ثواب و عقاب و وعد و وعید و در حقیقت شرایع و دعوت پیامبران بی‌معنا و لغو می‌شد.

نکته دیگری که در تعالیم اهل بیت علیهم السلام مورد توجه قرار گرفته، ناسازگاری اندیشه جبر و جبرگرایی با اوصاف الهی است؛ جبرگرایی مستلزم پذیرش ظلم از سوی خداوند و در تعارض پاره ای از اوصاف خداوند دانسته شده است. خداوند عادل است و بنا بر نص صریح قرآن، ذره‌ای به کسی ظلم نمی‌کند؛ اما مجبور کردن مردم به گناه و سپس عذاب ایشان ظلمی است آشکار و با عدالت خدا سازگار نیست.

در گزارشی که ابوحمزه ثمالی از محدثان برجسته و تأثیرگذار امامیه در سده دوم نقل کرده است، امام باقر علیه السلام خطاب به حسن بصری فرمود: «خداوند مردم را از

جبر یا تفویض منتهی شود باطل است؛ بنابراین خروج از مرز جبر و یا تفویض - به عنوان مبنای نظریه اهل بیت علیهم السلام و معیار سنجش هر نظریه‌ - باید همواره مد نظر باشد. اگرچه نظریه أمر بین أمرین و دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در موضوع فعل انسان، نظریه‌ای اثباتی است، اما همواره با نفی دیدگاه رقیب همراه است. از این‌رو باید توجه داشت که در فهم و تفسیر این نظریه به دامان یکی از نظریه‌های رقیب نلغزیم.

تأکید اهل بیت علیهم السلام بر ابطال این دو نظریه، آنچنان فراوان و گسترده بود که اصحاب نزدیک و خواص از شیعه - که با معارف اهل بیت علیهم السلام آشنا بودند - هیچ‌گاه در این موضوع دچار اختلاف نشدند. در فصل بعد نشان خواهم داد که نقطه اشتراک همه گرایش‌های فکری امامیه در این موضوع، همین نفی جبر و نفی تفویض است.

نفی جبر در روایات اهل بیت علیهم السلام

در فصل پیشین اشاره شد که ‌اندیشه جبرگرا در میان مسلمانان از همان سده نخست هجری وجود داشت. به ویژه آموزه قضا و قدر و علم و اراده مطلق الهی، این تلقی را تقویت می‌کرد که انسان در اعمال خویش مقهور خواست خداوند بوده، تنها یک گزینه از پیش تعیین شده در پیش رو دارد. اما در تعالیم اهل بیت علیهم السلام و سپس در اندیشه امامیه نخستین، در عین تأکید بر وجود قضا و قدر و گستردگی اراده الهی نسبت به همه امور عالم، جبر به صراحت و با قاطعیت تمام نفی شده و اندیشه جبرگرا با بنیان تفکر دینی و شرایع آسمانی، متعارض و ناسازگار معرفی شده است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ مردی که از کلام امام پیرامون تعلق قدر و قضای الهی به افعال انسان، جبر و اضطرار را فهمیده بود، فرمود:

۰.وَ لَمْ تَكُونُوا فِي شَيْ‏ءٍ مِنْ أُمُورِكُمْ‏ مُكْرَهِينَ وَ لَا إِلَيْهِ مُضْطَرِّينَ لَعَلَّكَ ظَنَنْتَ