69
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

مختلفی از سوی امامان شیعه علیهم السلام تعلیم می‌شد و گاه مورد مناقشاتی نیز قرار می‌گرفت؛ اما تا شروع سده دوم و پدیدار شدن جریان‌های کلامی، هنوز دیدگاه امامیه در قالب نظریه‌ای کلامی ارائه نشده بود. با مطرح شدن نظریه‌های کلامی در فضای عمومی جامعه و پیدایش نظریه‌های جبرگرا و تفویض‌گرا، اهل‌بیت علیهم السلام نیز با موضع‌گیری صریح در برابر این نظریه‌ها باور صحیح در مسئله فاعلیت انسان و ارتباط آن با فاعلیت خداوند - که پیش‌تر در مواضع مختلفی تبیین شده بود ـ را در قالب اصطلاحی نو و ناظر به اندیشه‌های رقیب عرضه کردند. این نظریه پیش از تبیین اثباتی، به انکار هر نظریه‌ای که به جبر یا تفویض منجر شود پرداخت و با بیان صریح «لا جبر و لا تفویض» مرز خود را قاطعانه با نظریه‌های موجود جدا کرد. در این دیدگاه، اهل بیت علیهم السلام با تبیین معقولی از این دو نفی، به این نکته متذکر شدند که این تقابل از نوع تناقض نیست.

با توجه به اینکه نظریه‌های جبر و تفویض‌ به عنوان دیدگاه‌های کلامی در پایان سده نخست و اوایل سده دوم هجری در جامعه اسلامی مطرح شد، شعار «لاجبر و لا تفویض بل أمر بین أمرین» نیز در تقابل با نظریه‌های موجود، صورت‌بندی و به تدریج به شعار شیعه در برابر جریان‌های جبرگرا و تفویض‌گرا بدل شد. امتیاز نظریه أمر بین أمرین در این بود که توانست با جمع فاعلیت خدا و فاعلیت انسان، شواهد طرفین را تصدیق کند و تعارض میان آنها را پاسخ دهد.

طرح اصطلاح أمر بین أمرین

چنا‌‌ن‌که پیش‌تر اشاره شد، دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در موضوع فاعلیت انسان با عبارت‌های مختلفی بیان می‌شد و اصطلاح أمر بین أمرین، نخستین بار همراه با انکار نظریه جبر و تفویض در میان روایات منقول از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است.


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
68

در تعالیم امامان نخستین شیعه علیهم السلام نیز اشارات فراوانی دارد، اما تا پایان سده نخست با این تعبیر مطرح نمی‌شد. در فصل پیش بیان شد که بررسی گزارش‌های تاریخی و توجه به تاریخ اندیشه‌های کلامی نشان می‌دهد در سده نخست هجری، ریشه‌های بحث درباره ارتباط فاعلیت خدا و فاعلیت انسان، در قالب آموزه‌هایی چون قضا و قدر و یا تکلیف و ثواب و عقاب مطرح می‌شد. مسئله قضا و قدر از محورهای کانونی بحث بود و روایات متعددی از رسول اکرم صلی الله علیه و اله و امیرالمؤمنین علیه السلام در موضوع عمومیت و تقدم تقدیر و همچنین لزوم ایمان به قضا و قدر وجود دارد.۱در روایات دیگری به حتمی نبودن قضا و قدر و نیز وجود قدرت و استطاعت بر فعل در انسان و در نتیجه نفی جبر اشاره شده است.۲ همچنین در گزارش‌هایی منقول از امام حسن علیه السلام و امام سجاد علیه السلام، به پرسشی پیرامون قضا و قدر و ارتباط آن با قدرت و فعل انسان پاسخ داده شده است.۳ چگونگی ارتباط اراده و مشیت حق تعالی با افعال بندگان نیز در برخی گزارش‌ها آمده است؛ از جمله در حدیثی قدسی منقول از رسول اکرم صلی الله علیه و اله ارتباط میان مشیت خدا و مشیت عبد و چگونگی قدرت عبد بر فعل بیان شده است.۴ گزارشی دیگر منقول از أمیرالمؤمنین علیه السلام در بیان معنای «لا حول و لا قوة إلا باللّه» به تبیین ارتباط میان قدرت و فاعلیت انسان با خدا می‌پردازد. ۵

در حقیقت، مبانی نظریه أمر بین أمرین در تعالیم و کلمات اهل‌بیت علیهم السلام و آموزه‌های امامیه وجود داشت. این مبانی در دوره‌های بعد نیز در قالب‌ها و الفاظ

1.. برای نمونه نک: شیخ صدوق، التوحید، باب القضاء و القدر، حدیث ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۲۲، ۲۳، ۲۷، ۲۸، ۳۲.

2.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۵۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۴۹۳.

3.. دیلمی، ارشاد القلوب، ج۱، ص۱۶۲؛ منسوب به علی بن موسی الرضا علیه السلام، فقه الرضا، ص۴۰۸؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۶۶.

4.. شیخ صدوق، التوحید، ص۳۳۸، ۳۴۰.

5.. شریف رضی، نهج البلاغة، حکمت۴۰۴؛ منسوب به علی بن موسی الرضا علیه السلام، فقه الرضا، ص۴۰۸.

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 962
صفحه از 230
پرینت  ارسال به