گزیری نیست، باید آن را پذیرفت و بدان راضی بود. در روایات صادر شده از اهل بیت علیهم السلام - تا اواخر سده اول هجری - اصطلاح قدریه به معنای قدرگرایان و معتقدان به قضا و قدر حتمی و ضروری سرزنش شده، به عنوان مجوس امت پیامبر صلی الله علیه و اله معرفی شده‌اند. از رسول اکرم صلی الله علیه و اله نقل شده که فرمود:

۰.«پنج گروه‌اند که آتش جهنم‌شان خاموش نمی‌شود و بدن‌هایشان نابود نمی‌شود...؛ پنجمین گروه کسانی‌اند که گناه کرده و بار گناهشان را بر عهده خداوند بیندازند».^۱

در نقل دیگری آمده است که فردی دیدگاه قومی را برای پیامبر صلی الله علیه و اله بازگو کرد که گناهان خود را به تقدیر الهی منتسب می‌کردند، پیامبر صلی الله علیه و اله فرمود: به زودی در امت من نیز چنین گروه‌هایی پیدا خواهند شد و اینان مجوس امت من هستند.^۲ در روایات پرشماری به نقل از پیامبر صلی الله علیه و اله قدریه مجوس امت خوانده شده‌اند و همنشینی با ایشان، عیادت بیماران و تشییع مردگان‌شان نیز منع شده است.

امام علی علیه السلام نیز قدریه را مجوس امت خواند و باور به قضا و قدر حتمی و ضروری ‌درباره اعمال انسان را سخن برادران بت‌پرستان، سپاه شیطان و دشمنان خدای بخشنده معرفی فرمود.^۳

خلق اعمال مؤلفه دیگری در نظریه‌های جبرگرا

در دهه‌های پایانی سده نخست هجری، نظریه جبرگرا از سوی جریان جهمیه تبیینی کلامی یافت. بر پایه گزارش اشعری و سایر فرقه‌نگاران، جهمیه معتقد بودند که

نخستین بار در شام مطرح شد.^۱

قاضی عبدالجبار به نقل از ابوعلی جبایی مدعی است که اولین کسی که در اسلام قول به جبر را اظهار کرد معاویة بن ابوسفیان بوده است.^۲ شاید معاویه نخستین کسی بود که رسماً قرائتی جبرگرا از آیات و روایاتِ تقدیر به دست داد. وی در جریان جنگ صفین رویارویی خود با امیر‌المؤمنین علیه السلام را خواست و قضای الهی معرفی کرد. همچنین برای بیان مشروعیت حکومت خویش، از خواست و اراده الهی یاد می‌کرد و می‌گفت اگر خدا مرا شایسته حکومت نمی‌دانست آن ‌را به من نمی‌سپرد.^۳ وی همچنین برای توجیه ولیعهدی یزید، به قضا و قدر الهی تمسک کرد و مدعی شد این امر خواست خدا و قضای الهی است و مردم در آن اختیاری ندارند.^۴

این نظریه که شواهد فراوانی از کتاب و سنت را برای توجیه ارائه می‌کرد، به شدت در زمان حکومت امویان تبلیغ و مورد حمایت قرار گرفت^۵و به تدریج به قرائت رسمی حکومت تبدیل شد. کم‌کم فقها و محدثان (اصحاب حدیث) که بدنه اصلی جامعه اسلامی با ایشان همراه و هم رأی بود و بر ظواهر کتاب و سنت تأکید داشت، وجه اشتراکی با این دیدگاه پیدا کردند. آیات و روایات فراوانی در موضوع اراده و مشیت الهی، قضا و قدر، طینت و مسئله سعادت و شقاوت و موضوعات دیگر که ظاهرشان مؤید جبر است، مورد تأکید و استناد فقها و محدثان قرار گرفت. از این‌رو به مسلمانان تلقین می‌شد که همه حوادث و تمام اعمال انسان از پیش مقدر شده و اراده خداوند بر آن تعلق گرفته است؛ بنابراین از آن گریز و