در آیاتی از قرآن امر به فعل شده است: (وَافْعَلُوا الْخَيْرَ)^۱ و یا فعل به بندگان نسبت داده شده است؛ (هَلْ ثُوِّبَ الْكُفَّارُ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ)^۲ در آیاتی حتی خلق عمل به انسان نسبت داده شده است،مثل: (وتخلقون افکاً)^۳ و یا ‌درباره حضرت عیسی علیه السلام فرمود: (و إذ تخلق من الطین)^۴.

همچنین آیات متعددی مؤمنان را بر ایمان و عمل صالح مدح کرده مثل: (الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ)^۵ و یا کافران را برای کفر و گناهان‌شان ذم نموده است: (کیف تکفرون باللّه) ^۶ و (لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ)^۷.

در آیاتی انسان مخیّر در انتخاب راه معرفی شده است مثل: (فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ)^۸؛ در پاره‌ای آیات، انسان‌ها دعوت به شتاب و تعجیل در اعمال نیک شده‌اند: (وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ)^۹؛ آیاتی دلالت بر استعانت و طلب یاری از خداوند دارد که تنها در صورت فاعل بودن انسان معنا خواهد داشت مثل: (استَعینوُا بِاللّه)^۱۰ و (ایِاکَ نَستَعین)^۱۱ و آیات فراوان دیگری که دلالت بر فاعلیت حقیقی و آزادانه انسان دارد.^۱۲ همچنین در روایات وسنت پیامبر صلی الله علیه و اله و صحابه نیز

مشخص شده است(فیما خلا أو مضی)،^۱ چون خداوند در آغاز خلقت آنچه تا ابد واقع خواهد شد را به قلم تقدیر نوشته است.^۲

آنچه واقع خواهد شد پنجاه هزار سال قبل از خلق آسمان و زمین به قلم تقدیر نگاشته شده است و مردم بر اساس آنچه از پیش معلوم شده و تمام شده است عمل خواهند کرد.^۳

این روایات به قدری فراوان و شایع بود که ابن‌بطه^۴ مدعی شد همه انبیا، ملائکه و عباد صالح خدا اجماع دارند بر اینکه هیچ شیءای در آسمان و زمین واقع نخواهد شد مگر مطابق با اراده و مشیت خداوند؛ همه مخلوقات ضعیف‌تر از آن هستند که بتوانند با ‌اراده خدا مخالفت کرده، مشیت‌شان بر مشیت خدا غلبه کند و قضای الهی را بازگرداند.^۵

ریشه‌های ‌اندیشه تفویض‌گرا در سنت اسلامی

در برابر این دسته از آیات و روایات - که می‌توانست مستند جبرگرایی قرار گیرد - قرآن و سنت در موارد متعددی بر مسئولیت و نقش انسان در اعمال خویش تصریح نموده و افعالی را به بندگان نسبت داده است. نظام تکلیف و ثواب و عقاب که مورد تأیید و تأکید همه شرایع بوده و به‌ویژه در آموزه‌های اسلامی بر آن تأکید فراوان شده است، دلیلی روشن بر فاعلیت حقیقی انسان و استناد افعال به بندگان است.